Eliezer “Elie” Wiesel (Eliezër “Ili” Uisëll) (1928-2016) ishte një shkrimtar hebreo- amerikan, i lindur në Rumani, fitues i çmimit Nobel për Paqe, aktivist politik dhe i mbijetuar i Holokaustit. Më 12 prill 1999, Zonja e Parë Hillary Clinton e ftoi Wiesel të fliste në Shtëpinë e Bardhë për të reflektuar mbi shekullin e kaluar. Gjatë prezantimit të Wiesel -it, Hillary Clinton diskutoi për paralelet e përvojave të Wiesel -it gjatë Holokaustit dhe ngjarjeve në Kosovë, e cila në atë kohë po përjetonte spastrim etnik. Në këtë fjalim, Wiesel diskutoi mbi pasojat e indiferencës përballë vuajtjeve njerëzore dhe shpresat e tij për të ardhmen.)

Zoti President, zonja Clinton, anëtarë të Kongresit, Ambasadori Holbrooke, Shkëlqesi, miq:

Pesëdhjetë e katër vjet kanë kaluar që nga ajo ditë, kur një djalë i ri hebre nga një qytet i vogël në malet Karpate u zgjua, jo shumë larg nga Vajmari i dashur i Gëtes, në një vend me turp të përjetshëm të quajtur Buchenwald (Bukenvald). Më në fund ai ishte i lirë, por në zemër ai nuk ndjente asnjë gëzim. Ai mendoi se nuk do të ndjente më kurrë. I çliruar një ditë më parë nga ushtarët amerikanë, ai kujton zemërimin e tyre mbi atë që panë. Dhe nëse ai jeton deri sa të bëhet një burrë shumë i moçëm, ai do t’u jetë gjithmonë mirënjohës për atë zemërim, dhe gjithashtu për dhembshurinë e tyre. Megjithëse ai nuk e kuptonte gjuhën e tyre, sytë e tyre i thanë atij atë që kishte nevojë të dinte – se edhe ata, gjithashtu, do të mbanin mend dhe do të dëshmonin.

Dhe tani, unë qëndroj para jush, zoti President – Komandant i Përgjithshëm i ushtrisë që më çliroi mua dhe dhjetëra mijëra të tjerë – dhe jam i mbushur me një mirënjohje të thellë dhe të qëndrueshme për popullin amerikan. “Mirënjohja” është një fjalë që unë e çmoj shumë. Mirënjohja është ajo që përcakton humanizmin e qenies njerëzore. Dhe unë jam mirënjohës ndaj Jush, Hillary, ose zonja Clinton, për atë që thatë, dhe për atë që po bëni për fëmijët në botë, për të pastrehët, për viktimat e padrejtësisë, viktimat e fatit dhe të shoqërisë. Dhe ju falënderoj të gjithëve që ndodheni këtu.

Jemi në prag të një shekulli të ri, të një mijëvjeçari të ri. Cila do të jetë trashëgimia e këtij shekulli që po ikën? Si do të mbahet mend në mijëvjeçarin e ri? Sigurisht që do të gjykohet dhe do të gjykohet rëndë, në aspektin moral dhe atë metafizik. Këto dështime kanë hedhur një hije të errët mbi njerëzimin: dy luftëra botërore, luftëra të panumërta civile, zinxhiri i pakuptimtë i vrasjeve (Gandi, Kenedi, Martin Luther King, Sadati, Rabini), lumenj gjaku në Kamboxhia dhe Algjeri, Indi dhe Pakistan, Irlandë dhe Ruanda, Eritrea dhe Etiopi, Sarajevë dhe Kosovë; çnjerëzorja në Gulag dhe tragjedia e Hiroshimës. Dhe, në një nivel tjetër, natyrisht, Aushvici dhe Treblinka. Kaq shumë dhunë; kaq shumë indiferencë.

Çfarë është indiferenca? Etimologjikisht, kjo fjalë do të thotë “pa dallim.” Një gjendje e çuditshme dhe e panatyrshme në të cilën linjat mjegullohen midis dritës dhe errësirës, muzgut dhe agimit, krimit dhe dënimit, mizorisë dhe dhembshurisë, së mirës dhe së keqes. Cilat janë rrjedhat dhe pasojat e saj të pashmangshme? Është një filozofi? A mund të imagjinohet një filozofi e indiferencës? A mund ta shohë dikush indiferencën si një virtyt?

A është e nevojshme ndonjëherë ta praktikojmë atë thjesht për të mbajtur mendjen e shëndoshë, për të jetuar normalisht, për të shijuar një vakt të mirë dhe një gotë verë, ndërsa bota përreth nesh përjeton trazira të tmerrshme?
Sigurisht, indiferenca mund të jetë tunduese, madje më shumë se kaq, joshëse. Është shumë më e lehtë të mos i hedhësh sytë nga viktimat. Është shumë më e lehtë të shmangim ndërprerje të tilla të vrazhda në punën tonë, në ëndrrat tona, në shpresat tona. Në fund të fundit, është e sikletshme, e mundimshme, të përfshihesh në dhimbjen dhe dëshpërimin e një personi tjetër. Megjithatë, për personin që është indiferent, fqinji i tij/saj nuk ka asnjë rëndësi. Dhe, për këtë arsye, jeta e tyre është e pakuptimtë. Ankthi i tyre i fshehtë, apo edhe i dukshëm nuk paraqet interes. Indiferenca e redukton Tjetrin në një abstraksion.

Atje, pas portave të zeza të Aushvicit, më tragjikët nga të gjithë të burgosurit ishin “Muselmanner”, siç i quanin. Të mbështjellë në batanijet e tyre të grisura, ata do të uleshin ose shtriheshin në tokë, duke ngulur sytë bosh në hapësirë, të pavetëdijshëm se kush ishin, ose ku ishin – të huaj për rrethinën e tyre. Ata nuk ndjenin më dhimbje, uri, etje. Ata nuk kishin frikë nga asgjë. Ata nuk ndjenin asgjë. Ata kishin vdekur dhe nuk e dinin.
Të rrënjosur në traditën tonë, disa prej nesh mendonin se të braktiseshim nga njerëzimi, atëherë nuk ishte gjëja më e keqe që mund të na ndodhte. Ne ndjemë se të jesh i braktisur nga Zoti ishte më keq sesa të jesh i ndëshkuar prej Tij. Më mirë një Zot i padrejtë sesa një Zot indiferent. Për ne, të qenit të injoruar nga Zoti ishte një dënim më i ashpër sesa të qenit viktimë e zemërimit të Tij. Njeriu mund të jetojë larg Zotit – jo jashtë Zotit. Zoti është kudo që jemi. Edhe në vuajtje? Edhe në vuajtje.
Në një farë mënyre, të jesh indiferent ndaj asaj vuajtjeje është ajo që e bën qenien njerëzore çnjerëzore.

Indiferenca, në fund të fundit, është më e rrezikshme se zemërimi dhe urrejtja. Zemërimi ndonjëherë mund të jetë krijues. Dikush shkruan një poezi të madhe, një simfoni të madhe. Dikush bën diçka të veçantë për hir të njerëzimit, sepse është i zemëruar me padrejtësinë, për të cilën është dëshmitar. Por indiferenca nuk është kurrë krijuese. Edhe urrejtja ndonjëherë mund të japë një përgjigje. Ti e lufton. Ti e denoncon. Ti e çarmatos.
Indiferenca nuk sjell asnjë përgjigje. Indiferenca nuk është një përgjigje. Indiferenca nuk është një fillim; është një fund. Prandaj, indiferenca është gjithmonë miku i armikut, sepse i sjell dobi agresorit – asnjëherë viktimës së tij, dhimbja e së cilës zmadhohet kur ndihet i harruar. I burgosuri politik në qelinë e tij, fëmijët e uritur, refugjatët e pastrehë – të mos i përgjigjesh gjendjes së tyre, të mos ua lehtësosh vetminë duke u ofruar atyre një shkëndijë shprese do të thotë t’i dëbosh nga kujtesa njerëzore. Dhe duke u mohuar atyre të qënit njerëz, ne tradhëtojmë qënien tonë.

Indiferenca, pra, nuk është vetëm një mëkat, por është një ndëshkim.

Dhe ky është një nga mësimet më të rëndësishme të eksperimenteve në shkallë të gjerë të këtij shekulli që po largohet për të mirë e për të keq.

Në vendin nga vij unë, shoqëria përbëhej nga tre kategori të thjeshta: vrasësit, viktimat dhe soditësit. Gjatë kohërave më të errëta, brenda getove dhe kampeve të vdekjes – dhe më vjen mirë që zonja Clinton përmendi që ne tani po përkujtojmë atë ngjarje, atë periudhë, se tani jemi në Ditët e Kujtesës – por në atë kohë, ne u ndjemë të braktisur, të harruar. Të gjithë u ndjemë ashtu.

Dhe ngushëllimi ynë i vetëm i mjerueshëm ishte se ne besuam se Aushvici dhe Treblinka ishin sekrete të ruajtura me kujdes; se udhëheqësit e botës së lirë nuk e dinin se çfarë po ndodhte pas atyre portave të zeza dhe telave me gjemba; se ata nuk kishin dijeni për luftën kundër hebrenjve që ushtritë e Hitlerit dhe bashkëpunëtorët e tyre bënin si pjesë e luftës kundër aleatëve. Nëse ata do ta dinin, menduam ne, me siguri ata udhëheqës do të kishin lëvizur qiellin dhe tokën për të ndërhyrë. Ata do të kishin folur me zemërim dhe bindje të madhe. Ata do të kishin bombarduar hekurudhat që të çojnë në Birkenau, vetëm hekurudhat, vetëm një herë.

Dhe tani ne e dimë, mësuam, zbuluam se Pentagoni e dinte, Departamenti i Shtetit e dinte. Dhe banori i famshëm i Shtëpisë së Bardhë në atë kohë, i cili ishte një udhëheqës i madh – dhe e them disi me vuajtje dhe dhimbje, sepse sot janë plot 54 vjet që shënojnë vdekjen e tij – Franklin Delano Roosevelt vdiq më 12 prill 1945. Kështu që, ai është shumë i pranishëm për mua dhe për ne. Pa dyshim, ai ishte një udhëheqës i madh. Ai mobilizoi popullin amerikan dhe botën, duke shkuar në luftë, duke dërguar qindra e mijëra ushtarë trima dhe të guximshëm të Amerikës për të luftuar fashizmin, për të luftuar diktaturën, për të luftuar Hitlerin. Dhe kaq shumë nga të rinjtë ranë në betejë. Dhe, megjithatë, imazhi i tij në historinë hebraike – duhet ta them – imazhi i tij në historinë hebraike është i cënuar.

Historia dëshpëruese e St. Luis është një rast i tillë. Gjashtëdhjetë vjet më parë, ngarkesa e saj njerëzore – gati 1000 hebrenj – u kthye pas në Gjermaninë naziste. Dhe kjo ndodhi pas Natës së Kristaltë, pas masakrës së parë të sponsorizuar nga shteti, me qindra dyqane hebreje të shkatërruara, sinagoga të djegura, mijëra njerëz të futur në kampe përqendrimi. Dhe ajo anije, e cila ishte tashmë në brigjet e Shteteve të Bashkuara, u kthye pas. Nuk e kuptoj. Roosevelt ishte një njeri i mirë, me zemër. Ai i kuptonte ata që kishin nevojë për ndihmë. Pse nuk i lejoi këta refugjatë të zbarkonin? Një mijë njerëz – në Amerikë, vendi i madh, demokracia më e madhe, më bujari nga të gjitha kombet e reja në historinë moderne. Cfarë ndodhi? Nuk e kuptoj. Pse kjo indiferencë, në nivelin më të lartë, ndaj vuajtjeve të viktimave?

Por atëherë, kishte qenie njerëzore që ishin të ndjeshme ndaj tragjedisë sonë. Ata johebrenj, ata të krishterë, që ne i quajmë “Johebrenjtë e drejtë”, aktet vetëmohuese të heroizmit të të cilëve shpëtuan nderin e besimit të tyre. Pse ishin kaq pak? Pse pati një përpjekje më të madhe për të shpëtuar vrasësit SS pas luftës sesa për të shpëtuar viktimat e tyre gjatë luftës? Pse disa nga korporatat më të mëdha të Amerikës vazhduan të bënin biznes me Gjermaninë e Hitlerit deri në vitin 1942? Është sugjeruar dhe është dokumentuar se Wehrmacht nuk mund të kishte kryer pushtimin e Francës pa naftën e marrë nga burimet amerikane. Si mund të shpjegohet indiferenca e tyre?

E megjithatë, miqtë e mi, gjëra të mira kanë ndodhur edhe në këtë shekull traumatik: shembja e nazizmit, rënia e komunizmit, rilindja e Izraelit në tokën e të parëve të tij, rënia e aparteidit, traktati i paqes i Izraelit me Egjiptin, marrëveshja e paqes në Irlandë. Dhe le të kujtojmë takimin e mbushur me dramë dhe emocione mes Rabinit dhe Arafatit që ju, zoti President, i mblodhët në kuvend pikërisht në këtë vend. Unë kam qenë këtu dhe nuk do ta harroj kurrë.

Dhe pastaj, natyrisht, vendimi i përbashkët i SHBA-së dhe NATO-s për të ndërhyrë në Kosovë dhe për të shpëtuar ato viktima, ata refugjatë, ata që u shkulën nga vatrat e tyre nga një njeri, të cilin unë besoj se për shkak të krimeve të tij, duhet të akuzohet për krime kundër njerëzimit.

Por këtë herë bota nuk heshti. Këtë herë ne po përgjigjemi. Këtë herë ne po ndërhyjmë.

Vallë kjo do të thotë se kemi mësuar nga e kaluara? Mos vallë do të thotë se shoqëria ka ndryshuar? Vallë është bërë njeriu më pak indiferent dhe më njerëzor? A kemi mësuar vërtet nga përvojat tona? A jemi më pak të pandjeshëm ndaj gjendjes së vështirë të viktimave të spastrimit etnik dhe formave të tjera të padrejtësive në vende të afërta dhe të largëta? A është ndërhyrja e justifikuar e sotme në Kosovë, e udhëhequr nga ju, zoti President, një paralajmërim i fundit se kurrë më nuk do të lejohet deportimi, terrorizimi i fëmijëve dhe prindërve të tyre askund në botë? A do të dekurajojë diktatorët e tjerë në vende të tjera që bëjnë të njëjtën gjë?

Po për fëmijët? Oh, ne i shohim në televizion, lexojmë për ta në gazeta dhe e bëjmë këtë me zemër të thyer. Fati i tyre është gjithmonë më tragjiku, i pashmangshëm. Kur të rriturit bëjnë luftë, fëmijët zhduken. Ne shohim fytyrat e tyre, sytë e tyre. A i dëgjojmë lutjet e tyre? A e ndjejmë ne dhimbjen e tyre, agoninë e tyre? Çdo minutë njëri prej tyre vdes nga sëmundjet, dhuna, uria.

Disa prej tyre – shumë prej tyre – mund të shpëtoheshin.

Dhe kështu, edhe një herë, mendoj për djalin e ri hebre nga malet Karpate. Ai ka shoqëruar plakun që unë jam bërë përgjatë këtyre viteve të kërkimit dhe luftës. Dhe së bashku ecim drejt mijëvjeçarit të ri, të mbartur nga frika e thellë dhe shpresa e jashtëzakonshme.
Përktheu nga origjinali anglisht:

Laureta Petoshati