Nga Ndriçim Kulla

 Për shkak të politikave antiekonomike  dhe represionit politik , hakmarrjes dhe luftës së klasave  për një periudhë prej mbi  një dekade janë larguar nga Shqipëria mbi gjysma e shqiptarëvë rezident në kufirin e vitit 1913.

Regjimi  totalitarist i instaluar në Tiranë duke vazhduar me kalendarin e tij shpopullues as që  e shqetson fare  kjo gjëmë  kombëtare.

“E çfarë ka ? - thotë emblematikisht kryeministri sotëm  soroian . Do t’i zëvëndësojmë shqiptarët me bangladeshian, pakistanez,afrikanë dhe aziatik   ”

 Kështu  vepronte dhe Zeusi në Olimp kur kërkonte t’i zvëndësonte popullatën  e tij të revoltuar , ku ai sundontë nëpërmjet forcës, me një racë tjetër njerëzore thotë Eskili në nga tragjedinë e tij“Prometeu i mbërthyer”:   .

Historia po  përsëritet ngjashmërisht si në kohën antike edhe  sot në kohën e sundimtarit Ramadan në Shqipëri.

Në dialogun me Alain Bosquet, Kadare, duke iu përgjigjur një pyetjeje të këtij të fundit mbi qëndrimin e tij në vitet gjashtëdhjetë, thotë:

Në atë kohë dhe shumë vite më pas askush nuk mendonte se komunizmi do të binte aq papritmas. Ne ishim të bindur se do të vdisnim nën këtë regjim. Më 1984-1986 shkrova romanin “Hija”. Si e mbarova, e quajta gjënë më të natyrshme ta depozitoja në Francë, në “Banque de la Cite”, 12 Avenue Matignon. Çelësin e kasafortës ia besova Klod Dyranit, bashkë me autorizimin që ta hapte kur të donte. Ndërkaq kontrata me Dyranin ishte e qartë: romani do të botohej vetëm pas vdekjes sime. 

Romani ishte një lloj testamenti letrar i shkrimtarit në diktaturë.   Përveç këtij romani të depozituar, shkrimtari mendoi për të lënë disa tekste publike të llojit testamentar, ku do t’u tregonte bashkëkohësve, dhe brezave që do të vinin se çfarë ishte përpjekur të bënte ai kundër diktaturës. Për këtë qëllim, shkrimtari zgjodhi parathënien e botimit të tragjedive të Eskilit. Ato që ka shkruar Kadareja në parathënien e përmbledhjes së tragjedive të Eskilit, do ta meritonin kritikën nga këndvështrimi i regjimit komunist që iu bë “Nëpunësit të pallatit të ëndrrave” në raportin  e plenumit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, në mars 1982:

Aktualizimi i tepruar i ngjarjes, psikologjisë së njerëzve, fjalorit, terminologjisë dhe koncepteve bën që në vepër materiali i nxjerrë nga e kaluara të humbasë përmbajtjen historike e të mbetet vetëm si një mjet i thjeshtë për të transmetuar disa ide të autorit

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për ato që shkruan Kadareja në parathënien e përmbledhjes së veprës së Eskilit, duke analizuar tragjedinë “Prometeu i mbërthyer”:

Drama e tragjedisë është e thjeshtë dhe e qartë: Zeusi, sunduesi i hyjnive e ka lënë racën njerëzore në padituri, errësirë, shkurt në mëshirën e zhdukjes së afërme, nga që ka ndërmend të krijojë në vend të saj një racë të re njerëzish. Askujt prej banorëve të Olimpit nuk i vjen keq për vdekjen e njerëzimit përveç Prometeut. Ai, ndryshe nga të tjerët e ndihmon dhe e shpëton fisin njerëzor nga katastrofa, por për “njeridashjen” e tij, e sidomos për dhënien e zjarrit që ishte monopol i hyjnive, Prometeu ndëshkohet rëndë prej Zeusit, duke u pranguar në shkëmbinj të shkretë humnerorë.  

Në qoftë se ky fragment nga parathënia e Kadaresë do të analizohej sipas mënyrës së paraqitur në raportin e mësipërm, që ishte edhe mënyra zyrtare e të analizuarit të një vepre letrare nga regjimi komunist, atëherë do të thuhej:

Le t’ i marrim gjërat me gjakftohtësi dhe njëkohësisht nga dëshira për t’ i dhënë ndihmë sado modeste autorit dhe le të pyesim: Tema “Zeusi, sunduesi i hyjnive e ka lënë racën njerëzore në padituri, errësirë, shkurt në mëshirën e zhdukjes së afërme, nga që ka ndërmend të krijojë në vend të saj një racë të re njerëzish.”, cilës kohë, e cilit vend, cilit shtet e cilit sistem shoqëror i takojnë? Të gjitha e kishin të qartë se Kadareja kishte bërë një aluzion për Shqipërinë e kohës së tij, kur “Zeusi” (udhëheqësi i madh, Enver Hoxha), po zbatonte planin e tij për të krijuar njeriun e ri, dhe ndërkohë e kishte çuar popullin shqiptar në prag të katastrofës.  

Kadareja shpresonte që bashkëkohësit dhe brezat e ardhshëm ta kuptonin mesazhin e tij, kur ai shkruante kështu në parathënien e përmbledhjes së tragjedive të Eskilit:

Në qoftë se Eskili, pasi u kujton të gjithëve se hyjnitë e sunduesit vërtet kanë qenë të pagdhendur e brutalë dikur, por tani janë qytetëruar, kjo është një shpallje, një normë, një fytyrë që ai u propozon sundimtarëve të botës. Do të pranojnë apo s’ do të pranojnë ata këtë fytyrë të re kjo është punë e tyre, por vetë propozimi është ndërkaq një akt që vepron. Në qoftë se hyjnitë nuk e duan fytyrën që u propozohet, por vazhdojnë të egërsohen edhe më, atherë aq më keq për ta. Thirrja që u është bërë: “qytetërohuni!” s’ ka shkuar aspak dëm. Ajo ua kujton të gjithëve se ata nuk janë aspak ata që duhet të ishin, prandaj kjo thirrje kthehet në burim revolte të përjetshme kundër tyre. 

Në parathënien e përmbledhjes së tragjedive të Eskilit, Kadareja paralajmëron diktaturën në Shqipëri se ka disa ligje të përjetshme historike, që përcaktojnë se për të gjitha shkeljet dhe dhunimet që bëjnë sundimtarët, do të vijë një ditë ndëshkimi:

E gjithë vepra eskiliane është veç të tjerash një kambanë alarmi për t’ i paralajmëruar njerëzit se çdo shkelje e “së drejtës” do të kërkojë përherë shpagimin e saj. Vetë ky motiv dëshmon karakterin e theksuar qytetar e politik të këtyre tragjedive, frymën e lirisë dhe dufin antitiranik që i përshkon ato .

I vetmi shpëtim për tiranët është që të përpiqen ta lehtësojnë fajin e tyre, ishte mesazhi i Kadaresë në fjalët e mësipërme. Këtë mesazh të Kadaresë do ta dëgjonte pak a shumë pasardhësi i Enver Hoxhës, Ramiz Alia.   Por mua më duket se bërthama e librit për Eskilin që është te parathënia e veprës së Eskilit, është shumë e rëndësishme  , për shkak se atje idetë janë shprehur në një kohë shumë më të hershme, por janë të ngashme  dhe aktuale  me epokën e sotme të diktatorit të ri soroian  në Tiranë.