Nga Nina Strochlic

POKLEK, Kosovë — Fadil Muqolli ka kaluar më shumë se dy dekada duke u përpjekur të rindërtojë jetën e tij. Ai u martua përsëri, ka rritur dy djem. "Familja ime e re", i quan ai. Por ai nuk mund t'i shpëtojë të kaluarës së tij duke qenë se jeton vetëm pak më larg shtëpisë së tij të djegur gjatë luftës.

Në të gjithë ish-Jugosllavinë, muzetë prekës përkujtojnë luftërat e ndezura gjatë copëtimit të gjashtë republikave dhe dy rajoneve autonome që dikur mbaheshin së bashku nga një lidhje e brishtë socialiste. Bosnja ka të paktën pesë muze për luftën, Kroacia ka tri, Serbia ka një të tillë. Kosova nuk ka asnjë.

Më parë këtë vit, gati 25 vjet pas përfundimit të luftës, Ministria e Kulturës në Kosovë njoftoi planet për të zhvilluar një të tillë. Tani për tani, historia ruhet në objekte private, si rrënojat e shtëpisë ku dikur jetonte familja e parë e Muqollit. Me zbehjen e kujtimeve, dëshmitë e luftës kanë mbijetuar vetëm sepse Muqolli dhe kosovarët e tjerë i ruajnë ato.

Nata e 16 prillit të vitit 1999 rikujtohet pa pushim në kokën e Muqollit.

Në atë kohë, Kosova ishte një krahinë e Serbisë, me shumicë etnike shqiptare dhe pakicë serbe. Kur kosovarët shqiptarë filluan një rebelim në vitin 1998, ushtria serbe dhe oficerët e policisë etnike serbe kryen masakra që lanë rreth 13,500 njerëz të vdekur ose të zhdukur.

Atë natë, prindërit, vëllezërit e motrat, gruaja dhe katër fëmijët e Muqollit ishin mbledhur për siguri në shtëpinë që kishte ndërtuar babai i tij në fshatin Poklek. Muqolli u largua nga pylli ku po luftonte njësia e tij e ushtarëve gueril. Kanë ngrënë dhe kanë biseduar deri në orën 2 të mëngjesit, kur ai është kthyer fshehurazi në pozicionin e tij.

Të nesërmen, 53 persona që qëndronin në shtëpinë e tij u vranë nga granatat dhe plumbat e qëlluara nga policët me uniformë, kanë treguar më vonë dëshmitarët. Shtëpisë iu vu zjarri dhe shumica e trupave u kthyen në kocka.

'Është shumë e dhimbshme'

Sot, Muqolli, një burrë i butë, me flokë gri të prera dhe duar të gjera, shkon në punë për të instaluar linja telefonike dhe internetin, dhe kthehet çdo natë te gruaja dhe djemtë e tij të rinj, disa blloqe larg mbetjeve të shtëpisë së tij të vjetër.

Asnjëherë nuk e ka menduar ta shemb atë. Për gati 25 vjet, ai e ka ruajtur atë si një memorial publik për familjen e tij dhe për luftën. Duke ecur në një shteg guri nga ana tjetër e rrugës, ai udhëton pas në kohë. Në fund të korsisë, pemët e varura me kumbulla thuajse fshehin shtëpinë e gjatë. "Kur vi këtu", tha ai…"Unë e shoh përsëri familjen time".

Në dhomën ku u vra familja e tij, zëri i tij zbutet e psherëtin. "Të vizitosh këtë shtëpi është e tmerrshme", tha ai. "Është kaq e dhimbshme edhe për një vizitor të zakonshëm, e lëre më për mua: një baba, vëlla dhe bir. Një rrip beli, një këpucë e një fëmije dhe gëzhoja plumbash janë ende në rrënoja.

"Përgjegjësia e udhërrëfyesit dhe kujdestarit e sëmur", tha ai. Ai ka probleme me gjumin. Mendimet e tij janë të errëta dhe dëshpëruese. Por nëse ai nuk e bën atë, askush tjetër nuk do ta bëjë. "Eshtrat e fëmijëve të mi janë këtu", tha ai.

Ashtu sikur Muqolli ka rindërtuar jetën e tij, edhe Kosova është rindërtuar. Në vitin 2008, nëntë vjet pasi bombardimet e NATO-s i dhanë fund luftës, Kosova shpalli pavarësinë e saj. Një përmbytje e ndihmës ndërkombëtare ndihmoi në vendosjen e themeleve të saj dhe rindërtimi shihet kudo.

Megjithatë, kujtimet e konfliktit janë të pashmangshme: veteranët e luftës marshojnë në kryeqytet çdo disa javë, duke u siguruar që sakrificat e tyre të mos harrohen. Monumente graniti ngritën për ushtarët e rënë nëpër qytete dhe fshatra.

Megjithatë, provat po zhduken. "Pse nuk ka muze të luftës?" tha Bekim Blakaj, drejtor ekzekutiv i Fondit për të Drejtën Humanitare në Kosovë, i cili mbledh dokumentacionin e krimeve të luftës. "Ne do të humbasim narrativën dhe kujtesën e asaj që ndodhi".

Në Muzeun Kombëtar me ndriçim të zbehtë në Prishtinë, kryeqytet, nuk flitet për gjakderdhjen, qytetet e shkatërruara apo krizën e refugjatëve që shpërngulën gjysmën e vendit. Një kompleks i djegur i udhëheqësve rebelë ruhet nga qeveria, së bashku me një muze të vogël dhe një varrezë. Por për të mësuar rreth numrit të civilëve, një vizitor duhet të kërkojë Muqollin dhe ata pak të tjerë që kanë shpëtuar pjesët e tyre të vogla të luftës.

Prova, evidenca, dëshmi

Në qytetin e vogël të Gjakovës, i njohur për dervishët, ndodhet muzeu privat më i famshëm i Kosovës: shtëpia e Qerkezit, një shtëpi e rregulluar, dykatëshe dhe e stolisur me një flamur shqiptar kuq e zi.

Ferdonije Qerkezi tani jeton vetëm, por dikur këtë shtëpi e ka ndarë me bashkëshortin, katër djemtë dhe dy nuset e saj. Ajo ngjitet ngadalë nëpër shkallë për në dhomat e gjumit të djemve të saj, ku shtretërit, rrobat, lodrat dhe fotografitë e tyre janë të mbështjella me qese plastike. Kostumi i tyre që varet në gardërobë; burri i saj, një rrobaqepës, i bëri për dasmën e përbashkët të djemve të tyre.

Qerkezi ulet fort në një divan ngjyrë bezhë dhe futet në një histori që ka kaluar më shumë se dy dekada duke ua recituar vizitorëve. Nuk bëhet kurrë më e lehtë.

"Është përtej fjalëve për të përshkruar dhimbjen dhe trishtimin e thellë të tregimit të historisë se si familja jote u mor dhe u vra", tha ajo, me një frymëmarrje të vështirë. "Nuk e di nëse ka fjalë ta përshkruajë".

Më 27 prill 1999, një oficer i policisë serbe erdhi në shtëpinë e Qerkezit dhe mori në pyetje bashkëshortin dhe djemtë e saj – më i vogli ishte 14 vjeç. Qerkezi ka pritur kthimin e familjes së saj dhe nuk ka ndryshuar asgjë në atë shtëpi. Çdo natë, për dy vitet e para pas përfundimit të luftës, ajo shtronte një tryezë darke për gjashtë persona.

Fjala për vigjiljen e saj u përhap dhe vizitorët filluan të vinin aty. Punonjës të ndryshëm, personalitete, madje edhe presidentë.

Në vitin 2005, trupat e djemve të saj më të vegjël dhe më të mëdhenj u gjetën në një varr masiv në Serbi, burri i saj dhe djemtë e tjerë janë ende të zhdukur.

Në vitin 2008, shtëpia u shpall muze nga bashkia, por përveç shërbimeve falas dhe dollapëve prej xhami të dhuruar, Qerkezi nuk merr asnjë ndihmë. E pyetur pse nuk ka muze lufte në Kosovë, ajo u zemërua. "Pse nuk e bëra vetë? Është vetëm sepse nuk mund t'i vendos të gjitha krimet e luftës në një shtëpi", tha ajo. "Pse nuk e bëri shteti?".

Në muzetë e drejtuara nga familja anembanë vendit, pronarët përsërisin të njëjtat fjalë për të përshkruar atë që e kanë ruajtur: "prova", "evidenca", "dëshmi".

Serbia ka mohuar prej kohësh krimet dhe shumica e familjeve ende nuk e dinë se kush ishte përgjegjës për vrasjen e të dashurve të tyre. Disa ende shpresojnë të arrijë drejtësia në gjykata.

Anne Gilliland, një profesore në UCLA e cila ka studiuar muzetë private në të gjithë Ballkanin, i quan ato arkiva. "Anëtarët e familjes atje janë vetë dokumente të jetesës", tha Gilliland.

Për një dekadë pas luftës, Kosova u qeveris nga një koalicion ndërkombëtar i emëruar nga Kombet e Bashkuara. "Ata nuk ishin të interesuar për kujtesën kolektive", tha Baki Svirca, një historian që po ndihmon qeverinë të krijojë një tregim zyrtar për luftën. "Ata ishin shumë më të interesuar në ruajtjen e status kuo-së dhe paqes".

Svirca ka studiuar muzetë e luftës nga Karolina e Veriut në Izrael. Ai admiron veçanërisht se si komuniteti hebre e ka përkujtuar Holokaustin, ndërsa e përdor atë si një mjet për edukim. Ai shpreson se një ditë kosovarët mund ta përsërisin atë model.

Ministri i Kulturës i Kosovës, Hajrulla Çeku, tha se planet për një ose më shumë muze zyrtarë do të hartohen vitin e ardhshëm "për të paraqitur një histori gjithëpërfshirëse të krimeve", por nuk pranoi të komentojë pse qeveritë e mëparshme nuk e filluan këtë.

Shkëputja e faktit nga urrejtja

Tani për tani, ato histori po ruhen me çdo mjet të mundshëm.

Në qytetin e vogël të Suharekës, një vitrinë dyqani e mbushur me vrima plumbash dhe shenja djegie ndodhet në një qendër tregtare. Dera është e mbyllur, por ka një numër telefoni jashtë, dhe së shpejti një burrë i zhveshur, flokëbardhë shfaqet duke tundur çelësat e tij.

Burri, Hysni Berisha, tha se kjo ishte një piceri, ku 44 anëtarë të familjes së tij të gjerë u qëlluan dhe u dogjën nga forcat serbe. Trupat e tyre u zbuluan më vonë në një varr masiv në Serbi. Pronari ia fali Berishës dyqanin dhe ia la ashtu siç ishte. Vitin e kaluar, me një donacion nga një kompani lokale e pijeve energjetike, ai mbështolli me xham muret me plumba dhe ndërtoi një vendkalim të ngritur mbi dyshemenë e shpërndarë nga rrënojat.

"Unë kurrë nuk kam qenë i interesuar ta japë këtë për shtetin, qytetin apo veten time", tha ai. "Ideja ime është ta ruaj për gjeneratat e ardhshme. Drejtësia mund të vijë, por kjo nuk duhet harruar kurrë".

Trupat e disa fëmijëve të vrarë këtu nuk u gjetën kurrë, tha ai. Ndonjëherë ato shfaqen në ëndrrat e tij, duke pyetur nëse dikush po i kërkon. "Kam shumë zëra në kokën time", tha ai.

Kur të ketë një muze zyrtar të luftës në Kosovë, ai do të luftojë për të ndarë faktin nga urrejtja. Shumica e viktimave të luftës ishin shqiptarë etnikë, por gjithashtu pësuan serbët, romët dhe të tjerët. Ashtu siç Serbia i mohon në masë të madhe rrëfimet e Kosovës për luftën, Kosova shpesh i injoron këto viktima të tjera.

Në bodrumin e një biblioteke studentore në Prishtinë, një mur është i mbuluar me emrat e të gjithë 1,133 fëmijëve të vrarë ose të zhdukur gjatë luftës. Veshjet, lodrat dhe librat e tyre ekspozohen në kuti xhami nga Fondi për të Drejtën Humanitare, i cili ka përpiluar një dosje për çdo viktimë.

Këto histori i mblodhi në një ekspozitë të quajtur "Një herë dhe kurrë më", e cila u hap në vitin 2019. Ajo ishte menduar të qëndronte për një vit, por familjet e viktimave vazhduan ta vizitonin, duke sjellë të afërm dhe miq. Stafi ndjeu se nuk mund të mbyllej.

Në një kuti xhami janë fletoret e mbushura me shkrimin e pastër të fëmijëve të vrarë të Fadil Muqollit. Djali i madh i Muqollit tani 19 vjeç, pjesë e gjeneratës së parë që u rrit në një Kosovë të pavarur. Herë pas here, Muqolli tha se ndihet fajtor që ka krijuar një familje tjetër dhe e ka ngarkuar me të kaluarën e tij.

Kohët e fundit, qeveria u zotua të rinovojë shtëpinë e tij dhe të punësojë një doktor. Djali i tij ka filluar të ndihmojë për një muze. Ai shpreson që të dy mund të dalin nga hija e luftës, por të mos e harrojnë atë.

''Kjo shtëpi", tha ai, "është një pjesë e historisë së re të vendit tonë". /Washington Post- përktheu Syri.net