Hulumtimi i ri mbi gjeologjinë e Zelandës po zbulon se si u formua - dhe pse u fundos ajo

Në vitin 1820, një anije ruse e mbushur me marinarë dhe, çuditërisht, pinguinë- të destinuar për t'u ngrënë si vakt darke – dalloi një breg të lartë akulli në horizont. Kjo ishte hera e parë që panë Fimbul Ice Shelf e cila shënoi zbulimin zyrtar të një kontinenti të ri: Antarktidës . Ai gjithashtu çimentoi idenë moderne, të mbështetur nga shumica e hartave në të gjithë botën anglisht folëse, se ekzistojnë vetëm shtatë pjesë toke të mëdhaja.

Sot, nxënësit e shkollave, eksploruesit dhe politikanët përgjithësisht pranojnë ndarjen e pastër të tokës në këto njësi të thjeshta, të cilat përfshijnë Evropën, Azinë, Afrikën, Amerikën e Veriut, Amerikën e Jugut, Australinë dhe Antarktidën.

Por në vitin 2017, historia mori një kthesë të papritur – modeli me shtatë kontinentet ka qenë një gabim gjatë gjithë kohës . Hyni në Zelandë, një tokë e humbur prej kohësh në juglindje të Australisë, e njohur ndryshe si kontinenti i tetë i harruar i planetit. Shkencëtarët kishin parashikuar prej kohësh ekzistencën e kësaj mase tokësore jugore, por ajo mbeti e zhdukur për 375 vjet - kryesisht për shkak se është pothuajse tërësisht e zhytur nën ujë,1-2 km (0.6-1.2 milje). Ata kanë filluar tani të zbulojnë sekretet e saj.

Këtë muaj, një ekip ndërkombëtar studiuesish publikoi hartat më të detajuara të Zelandës deri më tani – duke përfshirë pesë milionë kilometra katrorë (dy milionë milje katrorë) të këtij rajoni nënujor dhe gjeologjisë së tij. Gjatë këtij procesi, ata kanë zbuluarse si u formua ky kontinent misterioz - dhe pse ai ka qenë në errësirën e valëve për 25 milionë vitet e fundit.

Një fillim i lashtë

Zelanda mendohet të jetë formuar rreth 83 milionë vjet më parë, gjatë periudhës së quajtur Kretaku i Vonë . Megjithatë, udhëtimi i saj ka filluar rreth 100 milionë vjet më parë, kur super kontinenti i Gondwana – i cili mbante pjesën më të madhe të tokës së sotme në një gungë gjigante – filloi të shpërbëhej. Ndërsa u shpërbë, kontinenti më i vogël, më i hollë dhe më i ri në botë u godit vetë, ndërsa rajonet e Gondwana që dikur ishin shtrirë drejtpërdrejt në veriperëndim dhe jugperëndim të tij quhen sot përkatësisht Australia dhe Antarktida.

Mendohet se e gjitha ose një pjesë e Zelandës mund të ketë ekzistuar si një ishull për një kohë të caktuar, por më pas rreth 25 milionë vjet më parë, ajo u zhduk nën oqean. Të dhënat e para reale se Zelanda e Re mund të përfaqësojë vetëm një pjesë të vogël, të dukshme të një mase të madhe toke, erdhën në vitin 2002, kur shkencëtarët përdorën batimetrinë - studimin e thellësisë së trupave ujorë - për të analizuar rajonin . Oqeani mbi atë që ne tani e quajmë Zelanda është dukshëm më i cekët se ai që e rrethon, duke sugjeruar se zona nuk ishte nën një pllakë tektonike oqeanike - si shumica e oqeaneve të botës - por një kontinentale.

Faktet dhe argumentet dolën në vitin 2017 , kur shkencëtarët bashkuan disa linja provash, duke përfshirë të dhëna për llojet e shkëmbinjve që përmban dhe trashësinë relative – pllakat oqeanike priren të jenë më të holla – pra tregojnë se ky është me të vërtetë një kontinent i ri. Ky nuk është thjesht një fragment kontinental ose mikrokontinent, siç ishte propozuar më parë, por një e vërtetë, 95% e së cilës është zhytur nën ujë.

Megjithatë, pavarësisht nga emocionet rreth zbulimit të një kontinenti të ri dhe më shumë se një dekadë kërkimesh intensive, shumë detaje të formimit të hershëm të Zelandës kanë mbetur të panjohura. Kjo për shkak të një ngjarje të çuditshme që ndodhi kur u nda nga Gondwana. 

Një zbulim i ndërlikuar

Në vitin 2019, një ekip ndërkombëtar shkencëtarësh hartoi gjeologjinë e Zelandës së Jugut . Hulumtimi i tyre zbuloi se në një moment, Zelanda ishte shtrirë - e shkëputur nga forcat tektonike, duke e holluar kontinentin në krahasim me pllakat e rregullta kontinentale dhe duke krijuar çarje që më vonë u bënë kore oqeanike. Në këtë proces, ajo u shtrembërua dhe kjo e bëri shumë më sfidues rindërtimin e historisë së saj për të krijuar formën e saj origjinale. 

Analiza e studiuesve të shkëmbinjve nga kontinenti i humbur zbuloi se shtrirja ndodhi në dy faza. E para filloi rreth 89-101 milion vjet më parë dhe çoi në një çarje që u bë Deti Tasman midis Australisë dhe Zelandës së Re. Faza e dytë filloi 80-90 milionë vjet më parë dhe çoi në ndarjen e Zelandës nga Antarktida Perëndimore dhe krijimin e Oqeanit Paqësor. Por kishte ende shumë mistere të mbetura të pashpjeguara - dhe gjysma tjetër e këtij kontinenti ishte ende për t'u studiuar në detaje.

Një fundosje graduale

Për studimin e fundit, një grup tjetër kërkimor - që përfshin shumë gjeologë të njëjtë si më parë - hartoi Zelandën e Veriut .

Këtë herë, ata analizuan shkëmbinjtë që ishin gërmuar nga Fairway Ridge, një rajon i Paqësorit Jugor në brigjet e Australisë, i cili formon pikën më veriore të Zelandës. Këto mbetje të lashta, të cilat nuk kanë pasur një ditë të thatë për 25 milionë vjet, përfshinin një përzierje shkëmbinjsh magmatike - atë të formuar nga proceset vullkanike - dhe ato sedimentare të krijuara në pellgje të cekëta në brigjet e Zelandës.

Duke analizuar kiminë e tyre dhe izotopet radioaktive, shkencëtarët vlerësuan moshën dhe origjinën e tyre. Më të vjetrit ishin guralecët që datojnë në Kretakun e Hershëm (rreth 130-110 milion vjet), të ndjekur nga gurët ranorë nga Kretaku i Vonë (rreth 95 milion vjet ) dhe bazaltët relativisht të rinj nga periudha e Eocen (rreth 40 milion vjet).

Hartat që rezultojnë të Zelandës e shndërrojnë atë nga një masë pa veçori në një vend me shumë breza gjeologjie të veçanta që kalojnë përgjatë gjatësisë së saj nga veriperëndimi në juglindje. Këto përshtaten së bashku me gjeologjinë e Antarktidës Perëndimore si një enigmë , duke konfirmuar se ky rajon dhe Zelanda dikur ishin ndarë nga njëri tjetri.

Faza tjetër e hetimit u mor me matjet e anomalive magnetike në fundin e oqeanit rreth Zelandës. Këto ndryshime në fuqinë e fushës magnetike të Tokës formojnë një rekord të padukshëm se si pllakat tektonike kanë lëvizur me kalimin e kohës. Ata kanë zbuluar më shumë për shtrirjen e lashtë të kontinentit, e cila vazhdoi për miliona vjet dhe madje ndryshoi drejtim - duke çuar në një kontinent me trashësi të hollë që përfundimisht u fundos.  

Zelanda më në fund ka filluar të heqë dorë nga sekretet e saj. Por me shumicën dërrmuese të kësaj mase enigmatike tokësore nën kilometra ujë, do të duhet pak kohë për t'i zbuluar të gjitha./BBC - Syri.net