Makineria e aparatit komunist u mbështet në “rrëshqitje të rrjeteve” të njerëzve të komprometuar, duke përfshirë edhe situatat ku një “vëlla spiunoi vëllanë e tij”.

Nga Katie Engelhart/ NBC News

Jo shumë kohë pasi u arrestua, policia sekrete i ofroi Maks Velos një marrëveshje. Bashkëpuno me ne, i thanë ata, dhe mund ta lëmë gjithë këtë gjë.

Ishte viti 1978, i diktaturës së Shqipërisë.

Por "kjo ishte diçka që nuk mund të bëja", kujton ai.

Velos, një piktor, ju tha se arti i tij ishte anti-socialist, që shprehte "tendenca moderniste".

Ai u mor në pyetje për gjashtë muaj dhe ai tregon se ishte mbajtur në izolim dhe u sigurua me zinxhirë. Velo më vonë doli në gjyq dhe u dënua me 10 vjet burg, ku u detyrua të bënte punë të rëndë për "agjitacion dhe propagandë" të stilit sovjetik.

Velo u caktua të punonte në minierat e bakrit dhe kaloi shumicën, e 7 vjet, 3 muaj dhe 10 ditë të tij prapa hekurave së bashku me të burgosurit e tjerë politikë në Burgun Spaç, pjesë e një rrjeti të ndërtuar për të pasqyruar gulagët e Stalinit.

Për katër dekadat e fundit, Velo është pyetur nëse ai ka përfunduar në Spaç, pse dikush që ai e njihte mori një marrëveshje si ajo që iu ofrua - dhe i dha informacion autoriteteve. Ai madje imagjinonte se çfarë mund të kishte thënë një person i tillë.

Vitin e kaluar, qeveria shqiptare hapi arkivat e policisë së saj të vjetër sekrete, Sigurimit. Çdokush që është spiunuar gjatë periudhës komuniste mund të ketë qasje në dosjen e tij (ose të saj), duke lejuar që ata që bashkëpunuan me regjimin potencialisht të identifikohen.

Velo kërkoi dosjen e tij, dhe u njoh përmes saj. Kua ai filloji ta lexojë, ju desh ta braktiste një faqe në gjysmë të rrugës.... Mësoi, se rreth 20 persona njerëz që kishin informuar mbi të, mes tyre ishin miq të ngushtë, ku nuk mungonte dhe vjehrra e tij e mëparshme.

"Maks Velo është një person me besime borgjeze", kishte shkruar ajo në një raport për policinë sekrete, sipas dosjes.

"Ai është një person pa karakter".

“Gjërat që ata duhet t'i falin”

Shumica e vendeve të tjera ish-komuniste hapën skedarët e epokës së Luftës së Ftohtë shumë kohë më parë.

Por, ndryshe nga shumë prej fqinjëve të saj, Shqipëria kurrë nuk kreu një politikë të "lustracionit": një pastrim sistematik të zyrtarëve qeveritarë që kishin marrë pjesë në krime gjatë kohës komuniste.

Sot, dosjet Sigurimi mbushin një sërë dhomash të vogla në një depo qeveritare në skajet e Tiranës. Me skedarët e tejmbushur nga raftet metalike dhe në kutitë e grumbulluara në tokë dhe dritaret, është e vështirë të thuhet saktësisht sa e plotë është mbledhja. Mendohet që agjentët e Sigurimit kanë shkatërruar mijëra dosje gjatë viteve të fundit të regjimit.

"Çdo ditë njerëzit vijnë këtu, zakonisht me pyetje që nuk kanë marrë përgjigje për një kohë të gjatë", thotë Gentina Sula, drejtore e Agjencisë që ofron akses në dosjet.

"Nëse ka gjëra që duhet t'i falin, për vete ose për prindërit e tyre, mendoj se kjo është një shans i mirë. Shumë shpesh, një bashkëpunëtor dhe një viktimë ishin në të njëjtin rreth".

Gjyshi i Sulës ishte ndër shqiptarët që u zhdukën nga agjentët qeveritarë gjatë diktaturës. Pothuajse tre dekada më vonë, rreth 4,000 njerëz janë ende të listuara si të zhdukur.

Kombi ballkanik prej rreth 3 milion banorësh dikur ishte shtëpia e një prej regjimeve më brutale në botë. Disa ekspertë kanë krahasuar Shqipërinë e epokës komuniste me Korenë e Veriut, sepse kufijtë e saj u vulosën me gardhe elektrike dhe shqiptarët u ekzekutuan për përpjekje për t'i shpëtuar.

Diktatori Enver Hoxha erdhi në pushtet në fund të Luftës së Dytë Botërore dhe shërbeu si kreu i shtetit deri në vdekjen e tij më 1985. I njohur për të qenë paranojak, ai ngriti mijëra bunkerë betoni për të mbrojtur kundër një pushtimi të huaj që nuk erdhi kurrë.

Nën udhëheqjen e Hoxhës, feja, flokët e gjata, gjuha e huaj dhe makina private u ndaluan, siç ishte kritika ndaj regjimit. Nëse një person është gjykuar si një kundërshtar, e gjithë familja mund të dërgohej në punë në fabrikat apo fushat e largëta.

Nga viti 1946 deri në 1991, rreth 6,000 vetë u ekzekutuan, sipas Shoqatës Shqiptare të të Burgosurve Politikë. Dhjetëra mijëra u burgosën ose u dërguan në kampet e punës për akuzat politike.

Forca e policisë sekrete Sigurimi ishte shumë efikase.

Agjentët e Sigurimit u quajtën ndonjëherë "mikrofona të gjalla", sepse ata gjithmonë dëgjonin. Por ky reputacion u mundësua nga mijëra shqiptarë të zakonshëm që i ndihmuan ata, duke punuar si bashkëpunëtorë zyrtarë, dhe mijëra të tjerë që funksiononin si informatorë informalë, duke ofruar sekrete intime rreth atyre që njihnin. Makineria e aparatit komunist u mbështet në “rrëshqitje të rrjeteve” të njerëzve të komprometuar.

Ndërsa diktatura u shkatërrua në fillim të viteve 1990, shumica e agjentëve të Sigurimit u konsideruan anonimë.

Një ish-zyrtar, Nesti Vako, pranoi të fliste me NBC Neës në një kafene në qendër të Tiranës.

"Si shefi teknik operativ i Sigurimeve, kam prodhuar çfarëdo teknologjie që nevojitej", tha Vako, i cili kaloi 25 vjet si inxhinier kryesor. Vako thotë se agjentët e Sigurimit kishin përgjuar të gjithë vendin, me pajisje dëgjimi në kafenetë, zyrat dhe në të gjitha ambasadat e huaja.

Nëse Sigurimi synonte një grua, agjentët mund t'i studionin këpucët e saj dhe pastaj të bënin një palë kopje me një bug (përgjues) në thembër - dhe pastaj t'i ndërroheshin pa vërejtur. Vako thotë se ai u dërgua një herë në Kinë, për të studiuar teknikat e mbikëqyrjes.

"Më pëlqeu shumë", thotë Vako, për rolin e tij.

"Ndihem shumë krenar për punën time... Unë kam qenë me fat që kam bërë këtë punë, unë zbatova vetëm ligjin".

I pyetur se çfarë mendonte për publikimin e dosjeve të Sigurimit, Vako tundi kokën.

"Shikoni, hapja e dosjeve, sipas mendimit tim personal, është e ndërlikuar. Nuk është gjë e mirë", tha ai.

"Arsyeja është se nëse shikoni dosjet, ka raste kur një vëlla spiunoi vëllanë e tij".

Patriotë apo tradhtarë?

Dosja e Sigurimit të Velo-s është 250 faqe dhe ai e ka kaluar për disa muaj, për ta kuptuar atë. Bashkëpunëtorëve u janë dhënë kode, kështu që Velo ka pasur punë për të kthyer “zbërthimin” e provave - duke menduar përsëri një ngjarje shumë kohë më parë, për të kuptuar se kush mund t'i referohen pseudonimeve.

Bashkëpunimi i shokut të tij, shokon më shumë Velon 83-vjeçar. Njeri ishte një piktor, dikush që Velo ftonte në shtëpinë e tij. Kur Velo u arrestua, autoritetet deklaruan se veprat e tij ishin armiqësore dhe djegën shumë nga pikturat e tij.

"Si mund të kisha imagjinuar se diskutimi i veprave të artit është një vepër penale?", tha ai.

Pasi mori dosjen e tij, Velo mësoi se shoku ishte ende gjallë dhe jetonte në Tiranë, por ai nuk përpiqej ta takonte atë.

Sula, zyrtari përgjegjës për arkivat e Sigurimit, tha se është e shqetësuar se njerëzit që jetojnë në Shqipëri sot nuk do të kuptojnë kontekstin në të cilin zgjedhjet u bënë, ose nuk u bënë, nën diktaturën. Agjencia e saj ka marrë qindra kërkesa për dosjet.

"Ishte një shoqëri e marrë peng", thotë ajo.

"Kishte shumë propagande".

Ajo tha se shumë bashkëpunëtorë besonin se ata ishin "duke i shërbyer vendit të tyre" dhe ishin "patriotikë", ndërsa të tjerët ishin të detyruar.

Si mendon Sula se ish bashkëpunëtorët duhet të trajtohen sot?

"Simpatia është një fjalë e madhe", thotë Sula.

"Jo, nuk do të thosha simpati. Por unë kërkoj që njerëzit të bëjnë analiza të thella".

Nga ana e tij, Velo thotë se nuk pendohet që lexoi dosjen e tij.

"Amerikanët thonë, ‘Na vjen keq, na vjen keq n100 herë në ditë’. Këtu, askush nuk thotë kurrë, ‘Më fal’'", thotë Maks Velo.