Nga Artan Gjergji*/

Është për të ardhur keq që në Shqipëri nuk ka një koordinim të politikave fiskale të Qeverisë dhe politikave monetare të Bankës së Shqipërisë. Në kushtet e një mbivlerësimi krejt të rrezikshëm të monedhës kombëtare LEK, për shkak të shtimit të ofertës së valutës EUR në tregun e brendshëm, vjen qershia mbi tortë. Qeveria shpall ankandin e obligacionit 15 vjecar të nominuar në LEK. Me fjalë të tjera, në kushtet kur mungon LEK-u në qarkullim, Qeveria hyn në treg dhe tërheq edhe atë pak LEK që ka mbetur.

Cilat janë efektet negative të zhvlerësimit të EUR

Minimalisht janë 6: 

1. Në kushtet kur Zyrat e Këmbimit Valutor i kanë ulur kurset në maksimum sepse bankat refuzojnë të blejnë sasi pafund EUR, tërheqja nga tregu e sasisë LEK (rreth 2 miliardë LEK ose 19 milionë EUR), do të përkeqësojë situatën duke shkaktuar një vlerësim akoma më të thellë të LEK-ut (zhvlerësim i EUR) në tregun e brendshëm,

2. Në kushtet e mungesës së LEK në qarkullim, operatorët e interesuar për të blerë obligaconin 15 vjecar do jenë të paktë (kryesisht fondet e pensioneve + investimeve dhe shumë pak banka), e kjo do të cojë në rritjen e normës së interesit të ofruar duke e bërë Qeverinë të marrë hua nga tregu me një kosto relativisht më të lartë,

3. Mbivlerësimi i vazhdueshëm i LEK (zhvlerësimi i EUR në tregun e brendshëm) nuk pritet të ndalojë ritmin duke qenë se fill pas zgjedhjeve, fillon sezoni turistik i cili sipas ekspertëve pritet të jetë i begatë, cka dmth më shumë valutë të huaj (kryesisht EUR) e cila do zhvlerësohet gjithnjë e më shumë. Nëse këtu shtojmë edhe prurjet valutore për investimet në pasuri të paluajtshme (boom në sektorin e ndërtimit), pritshmëritë për zhvlerësimin e mëtejshëm të EUR janë shumë të mëdha,

4. Mbivlerësimi i LEK me këtë shpejtësi është i rrezikshëm, pasi cënon një pjesë të mirë të familjeve që jetojnë me remitancat e familjarëve nga jashtë. Pra, në një farë mënyrë, kostoja e zhvlerësimit (të pallogjikshëm) të EUR bie mbi supet e shtresave që kanë varësi nga të ardhurat në euro. E njëjta kosto bie mbi ato subjkete (kryesisht qytetarë) që i kanë kursimet në EUR, dhe sipas BSH më shumë se 55% e depozitave në sistemin bankar janë në EUR (rreth 6 miliardë EUR),

5. Mbivlerësimi i LEK ka lënë në mëshirë të fatit dhe po shkatërron sektorin e pamaturuar të eksporteve, i cili është goditur here pas here edhe me politikat populiste fiskale për rritjen e pamenduar mirë të pagës minimale,

6. Mbivlerësimi i LEK, në një farë mënyrë sado të lehtë, dekurajon tërheqjen e Investimeve të Huaja Direkte (FDIs), duke e bërë ekonominë e vendit aspak konkurruese, përvec faktit që jemi vendi më Tatimin më ta Lartë të Fitimit (Corporate Income Tax) në Rajon, edhe kjo një politikë fiskale jo e menduar mirë nga Qeveria.

Cfarë duhet bërë në kushtet e këtij fenomeni jo normal në ekonominë e vendit?

Në kushtet e ekonomisë së lirë të tregut dhe regjimin e kursit të lirë të këmbimit që ka në zbatim Shqipëria, as Qeveria dhe as banka qendror nuk mund të ndërhyjne në treg për përcaktimin e një kursi ideal. Këtë e dinë dhe e pranojnë të gjithë. Por ama duhet të pranojmë se si Qeveria, ashtu edhe banka qendrore janë aktorë shumë të rëndësishëm në tregjet financiare dhe is të tillë mund të jenë aktivë edhe në përfitim të stabilitetit financiar të vendit, por edhe pa ndërhyrë me dhunë në mekanizmin e tregut.

Përvec se duhet një koordinim i politikave fiskale të Qeverisë me politikat monetare të bankës qëndrore (zakonisht Qeveritë devijojnë për presione dhe përfitime politike), ekzistojnë edhe instrumenta të tjerë aktivë për të përmirësuar këtë deformim të tregut. Për shembull:

a. Emetim Obligacionesh thesari të Nominuara në EUR - Në kushtet e ofertës së lartë të EUR në tregun e brendshëm, Drejtoria e Borxhit në Ministrinë e Financave duhet të marrë në konsideratë emetimin e obligacioneve të thesarit të nominuara në EUR. Kështu do të tëriqte një sasi të konsiderueshme valute duke qetësuar tregjet, e në të njëjtën kohë, do të merrte hua me kosto shumë të lirë, duke reduktuar koston e borxhit të jashtëm në mënyrë të zgjuar dhe efikase,

b. Para nga Helikopteri, politikë monetare jotradicionale - Banka e Shqipërisë, mund të marrë në konsideratë emetimin e monedhës LEK në mënyrë graduale frekuente brenda tavanit ligjor. Për të mos ndikuar negativisht tek inflacioni (për shkak të rritjes së ofertës monetare në LEK), BSH mund të blejë EUR nga tregu duke rritur rezervën valutore. Ky instrument i politikës monetare i quajtuar “Para nga HeliKopteri” (Helicopter Money) është një politikë e propozuar para 4 dekadash nga ekonomisti i famshëm, Nobel në ekonomi, Milton Friedman dhe përdorur gjerësisht nga banka qendrore ameriaknë (FED) gjatë krizës së COVID. Edhe pse përdoret shumë rrallë nga bankat qendrore është mjaft efikas në periudha afatshkurtra për të korrigjuar deformimet e tregjeve nga efekte jashtësore të papritura.

Për ta përmbyllur, duhet thënë që mekanizmi i tregut të lirë nuk duhet cënuar dhe ky është një parim universal. Por në kushtet kur ky mekanizëm merr goditje nga faktorë të jashtëm pa lidhje të mirëfilltë me llogjikën ekonomike, krijon deformime shpesh herë shumë të mëdha (mbicmime ose nëncmime). E në këto kushte, duhet që operatorët e rëndësishëm në treg të mos jenë pasivë, por të përpiqen që më veprimet e tyre të amortizojnë goditjet dhe korrigjojnë deformimet e tregut. Në të kundërt, deformimet kthehen në flluska cmimesh dhe carja e tyre krijon kosto shumë herë më të mëdha në një periudhë të mëvonshme.

*Ekspert në tregjet financiare dhe tregjet e kapitalit. Lektor në disa universitete