Kryeministri i Shqipërisë deklaroi nga Athina se zgjidhja e marrëveshjes së detit mund të bëhet me ndihmën e një pale të tretë duke nënkuptuar ftesën që i bënte palës greke për të pranuar mundësinë që të gjejmë një zgjidhje në një gjykatë ndërkombëtare.

Në pamje të parë duket një vendim i detyruar i Kryeministrit, kur situata në rajon është një situatë e cila është tejet e nxehtë dhe njëkohësisht çdo vendim i marrëveshjes ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë - sidomos pas deklarimit të Kryeministrit grek në parlament se Greqia do të zgjeronte detin territorial nga 6 -12 milje detare  - do të kishte impakt rajonal, sidomos duke patur në mëndje konfliktet aktuale që janë sot me ishujt grekë, sidomos rasti Kastelorizos dhe Chios.

Nga ana tjetër dhe furtuna që është krijuar në Shqipëri lidhur me këtë çështje i ka trazuar jo pak ujërat dhe mosbesimi publik i krijuar ndaj politikës lidhur me këtë çështje do ta bënte çdo vendim të atakueshem dhe jo të pranueshëm nga ana e opinionit të gjerë.

Për më tepër dhe situate parazgjedhore nuk e bën të favorshme aspak zhvillimin e negociatave pasi një gjë e tillë nuk do t’i shpëtonte dhe politizimeve elektorale, gjë që do ta komplikonte akoma dhe më shumë çështjen dhe do të shfokusonte rëndesën e problemit.

Ndaj dhe ideja e dërgimit të kësaj marrëveshjeje nga palët, në një gjykatë ndërkombëtare, duke konsideruar të gjitha rrethanat, duket një zgjidhje racionale, e cila është krejtësisht e vonuar dhe kjo vonesë pa diskutim që ka sjellë komplikimet e veta.

Fill pas vendimit të Gjykatës Kushtetuese ne vitin 2010, qeveria shqiptare dhe ajo greke ranë dakord në parim që çështja e delimitimit t’i besohej një arbitri ndërkombëtar, mirëpo ndryshimi i pushtetit në vitin 2013 e anashkaloi një vendim të tillë dhe më pas në vitin 2017 qeveria Rama vendosi të paraqesë në tryezën e bisedimeve një paketë çështjesh për t’u zgjidhur me palën greke, ku njëra ndër çështjet ishte dhe çështja e detit.

Bashkimi disa çështjeve në një paketë të përbashkët ishte një strategji jo fort e gjetur pasi secila çështje kishte rëndësinë dhe veçoritë e saja, e për më tepër çështja e detit e cila vinte pas atij diskutimi të gjerë publik dhe atakimit e rrëzimit në gjykatë Kushtetuese nga ana e Partisë Socialiste e bënte këtë të fundit akoma dhe më përgjegjëse për të arritur një marrëveshje e cila të adresonte pikërisht ato gjëra të për të cilat kishte apeluar dhe e kishte rrëzuar marrëveshjen e vitit 2009 në Gjykatën Kushtetuese.

Për më tepër në mënyrë surprizë, ish-Ministri i Jashtëm grek Kotzias, do të deklaronte për herë të parë se Greqia kishte vendosur të zgjeronte detin territorial nga 6 në 12 milje dhe se për këtë nga ana e palës shqiptare nuk kishte asnjë kundërshtim, madje pala shqiptare ishte dakort. Një deklarim shqetësues ky, i cili kurrsesi nuk ishte në favor të zgjidhjes drejtë të marrëveshjes e për më tepër që bisedimet kishin filluar me të tjera rregulla loje.

Shqetësues ishte dhe fakti se në atë kohë, fundi i janarit 2018,  kryeministri Rama deklaronte se marrëveshja do të ishte gati në prill, kur në atë kohë as grupi negociator nuk ishte formuar akoma.

Një nxitim i pashpjegueshëm, ose çka është akoma më e papranueshme, një pranim i një arritjeje politike të një marrëveshje, pa bërë asnjë negociatë.

Njëkohësisht dhe deklarimi i Kryeministrit grek Mitsotaqis për zgjerimin e detit territorial nga 6-12 milje tashme rihapi dhe një herë arenën e diskutimeve dhe ajo çka e komplikoi sërish situatën ishin dhe deklarimet e politikanëve shqiptarë se një zgjerim i tillë është e drejtë e Greqisë dhe nuk prek interesat e Shqipërisë.

Deri në pjesën e parë të parë të deklarimit s’ka ndonjë gjë për t’u shqetësuar pasi Konventa e parashikon një gjë të tillë dhe sigurisht nuk besoj se i duhej dhe konfirmimi ynë Greqisë për një gjë të tillë, por pjesa në vazhdim se “ky zgjerim nuk cenon hapësirat shqiptare” ishte krejtësisht i tepruar dhe aspak në favor të asaj çka Shqipëria pretendon se i takon nga delimitimi i hapësirave detare sipas të drejtës ndërkombëtare.

Për më tepër, pyetja tjetër që shtrohet është: sa ishte e përgatitur qeveria të adresonte të gjitha çështjet për të cilat u rrëzua në Gjykatën Kushtetuese, marrëveshja e vitit 2009?

Ne fakt, për hir dhe të mungesës së transparencës që patën negociatat, nuk është se kemi ndonjë informim publik lidhur me atë çka është pretenduar nga ana e palës shqiptare, të negociatorëve dhe çfarë është arritur dhe këtu - unë e përsëris - duhet t’ia dime “për nder” palës greke, e cila herë pas herë e ka informuar opinionin e saj publik në çdo rast që ka arritur ndonjë objektiv në negociata.

Pa dashur të paragjykoj them se nëse do të kishim pasur ndonjë sukses, nuk besoj se qeveria do të na e kishte “kursyer”.

Me sa shihet, shanset e arritjes së një suksesi në adresimin e atyre pretendimeve të paraqitura në Gjykatën Kushtetuese dukeshin minimale për të mos thënë inekzistente dhe e vetmja rrugë elegante për të dalë nga kjo situatë duket thirrja në ndihmë e një pale të tretë, d.m.th. gjykate ndërkombëtare.

Dërgimi i një çështjeje të tillë në një gjykatë ndërkombëtare është një praktikë mjaft e njohur dhe në fakt ka rezultuar efikase në rastin e shumë mosmarrëveshjeve ndërmjet shteteve.

Një gjë e tillë është parashikuar në vetë Konventën UNCLOS-82 Pjesa XV dhe në nenin 287 paragrafi 1 i këtij neni përcaktohen dhe mjetet me të cilat vendet mund të zgjidhin mosmarrëveshjet ndërmjet tyre dhe përcakton se për qëllimet e kësaj Konvente, gjykatat e mëposhtme mund të bëjnë interpretimet sipas saj:

• Tribunalit Ndërkombëtarpër Ligjin e detit i themeluar në përputhje me Aneksin VI;

• Gjykatës ndërkombëtare të Drejtësisë;

• Një arbitrazhi ndërkombëtar i konstituuar në përputhje me Annekxin VII të Konventës.

Rastet e gjykuara nga gjykatat ndërkombëtare përfshijnë një mori situatash dhe pretendimesh të palëve dhe në shumë raste kanë shërbyer edhe si precedent në ngritjen e pretendimeve të shteteve në arritjen e marrëveshjeve të delimitimit të tyre me vendet e tjera.

Ndaj dhe ftesën e Kryeministrit për ta dërguar zgjidhjen e çështjes së delimitimit e shoh sikurse e thashë, të vonuar, por në këtë moment gjënë e duhur.

Por çdo të thotë të dërgosh zgjidhjen e marrëveshjes në një palë të tretë? A mos vallë delegimi tek pala e tretë do të thotë larje duarsh alla “Pons Pilati”?!

Kurrsesi jo!

Tashmë qeveria ndodhet para një përgjegjësie të shtuar; pasi nëse deri më tani rëndesa e çështjes ishte më shumë teknike në përcaktimin e pretendimeve, tashmë merr më shumë prioritet trajtimi ligjor për të mbrojtur të gjitha pretendimet mbi hapësirat detare.

Ndaj dhe është shumë e rëndësishme që të fillohet puna e menjëhershme në identifikimin e grupit teknik i cili do të hartojë të gjithë pretendimet teknike.

Pavarësisht se në pamje të parë janë thënë shumë gjëra, çdo detaj duhet vlerësuar, filluar që nga deklarimet e fundit të palës greke sikurse janë zgjerimi i hapësirës se detit territorial nga 6-12 milje, deklarimi per aplikimin e vijës së drejtë bazë (të dyja këto janë ndryshim rregullash loje nga fillimi i negociatave), kontekstin historik të ushtrimit të sovranitetit të vendeve gjatë periudhës nga protokolli i Firences e deri më tash (pavarësisht mospasjes se një marrëveshjeje të mirëfillte detare ndërmjet vendeve, sërish ka pasur një vijë të pranuar në mënyrë të heshtur e cila është zbatuar në të drejtën e lundrimit), çështjen e trajtimit të shkëmbit ‘Barketa”, çështjen e gjireve, dhe çka është më e rëndësishme kur vjen puna tek delimitimi i Zonës Ekonomike Ekskluzive, efektin që duhet t’i jepet ishujve.

Kjo do të jetë mbase dhe një nga çështjet më të nxehta pasi përpos faktit se zgjerimi i hapësirave te detit territorial zgjeron në mënyrë të dyfishtë sovranitetin e shtetit grek në pjesën përballë ujërave shqiptare, por cenon dhe hapësirat e pretenduara për ZEE nga ana e palës shqiptare.

Njëkohësisht, efekti i ishujve mund të paragjykojë dhe hapësirat e ndara ndërmjet Italisë dhe Greqisë në marrëveshjen ndërmjet tyre sidomos në zonën afër pikës së bashkimit të tri vendeve.

Ndaj dhe është shumë e rëndësishme që puna përgatitore duhet të jetë e përmasave të jashtëzakonshme, e për më tepër duhet të mbulojë dhe gjithë këtë vakum të krijuar në këto vite për faktin se kjo marrëveshje më shumë është trajtuar politikisht se sa teknikisht.

Humbja e kohës në tërë këto vite na ka vënë në disavantazh të theksuar karshi palës greke e cila ka në përbërje të saj ekspertët më të mirë për vetë eksperiencën dhe problematikat me të cilat janë ndeshur në të gjithë eksperiencën e tyre, pa lënë pas dore institucionet akademike detare mjaft të zhvilluara në këtë fushë.

Rrjedhimisht dhe angazhimi i ekspertëve me të mirë shqiptarë është prioriteti numër një, në mënyrë që parapërgatitja të jetë sa më profesionale dhe natyrisht të parashtrohen të gjitha pretendimet që Republika e Shqipërisë pretendon në hapësirën detare që do të delimitohet.

Për më tepër krijimi i një grupi ekspertësh duhet të shikohet edhe si një objektiv strategjik i Shqipërisë duke menduar se kemi akoma të hapura çështje me fqinjin verior Malin e Zi dhe me Republikën e Italisë me të cilën kemi vetëm një marrëveshje të ndarjes së Shelfit Kontinental por jo të ZEE.

Suksesi i një vendimi sa më të drejtë në gjykatë varet nga ajo që do të pretendohet teknikisht e do të mbrohet ligjërisht ndaj dhe angazhimi i ekspertëve më të mirë ligjorë vendas me njohuri në këtë fushë është tashmë një çështje e padiskutueshme, por e pamjaftueshme.

Vende madje shumë të zhvilluara nuk kanë neglizhuar përdorimin e konsulencave të specializuara.

Të tilla konsulenca janë të kushtueshme por në asnjë rast nuk kushtojnë më shumë se sa mospërftimi i së drejtës që të takon në delimitimin e hapësirave detare.

Shpresojmë që këtë herë të ketë një reflektim serioz dhe një vëmendje reale ndaj këtij interesi madhor kombëtar.