Një zbulim i jashtëzakonshëm u bë 50 vjet më parë në Vindolanda, fortesa romake poshtë Murit të Adrianit. Katër metra më poshtë, arkeologu Robin Birley dhe ekipi i tij ndeshën një masë materiali organik të zi, të lagësht dhe me erë të keqe.

Në këtë kapsulë kohore anaerobe ishin ruajtër për mrekulli copa lëkure, duke përfshirë këpucë romake, disa fragmente tekstili dhe copa të shumta druri. Këto përfshinin disa pllakëza të holla si kartolinë me fletë prej druri, më pak se 2 mm të trasha, me shenja të çuditshme në sipërfaqe që rezultuan të ishin shkrime latine kursive të shkruara me bojë.

Pllakëza e parë e zbuluar ishte një fragment letre, që i tregonte një ushtari pa emër se çorapet dhe mbathjet ishin dërguar, me sa duket në përgjigje të një lutjeje për mbrojtje shtesë kundër lagështirës dhe të ftohtit që më vonë do ta ruante shënimin thellë nën tokë. Tani, kriza klimatike po i ndryshon në mënyrë të pakthyeshme këto kushte, duke shkatërruar thesaret e varrosura të Vindolandës më shpejt nga ç'mund t'i arrijnë arkeologët. Vindolanda është një atraksion i madh i Northumberland-it, duke mirëpritur rreth 100,000 vizitorë në vit, një ndalesë që duhet parë në shtegun turistik të Murit të Adrianit. Gjatë dekadave, mijëra vullnetarë kanë marrë pjesë në gërmime, shumica prej tyre kanë bërë gërmime për disa javëe të tjerë janë kthyer herë pas here. Zbulimi i pllakëzave, i cili bëri bujë ndërkombëtare, është arsyeja kryesore e popullaritetit të tyre.

Që nga ai zbulim i parë, më shumë se 1500 pllakëza – disa të plota, shumica vetëm me pak fjalë ose rreshta – kanë dalë nga depozitat më të thella. Shumica datojnë rreth vitit 100 pas Krishtit dhe ofrojnë një pasqyrë të jashtëzakonshme për jetën në një fortesë romake. Përveç atij fragmenti të parë të tekstit, bien në sy dy të tjerë: "raporti i forcës", i konsideruar si dokumenti më i rëndësishëm për ushtrinë romake në Britani që është zbuluar; dhe "ftesa e ditëlindjes", e shkruar nga gruaja e një komandanti fortese, Claudia Severa, rreth vitit 100 pas Krishtit, për Sulpicia Lepidina, gruaja e kryeoficerit në Vindolanda. Severa e mbyll: "Lamtumirë motra ime, shpirti im më i dashur dhe më i dëshiruar". Kjo mendohet të jetë dëshmia më e hershme e dorëshkrimit femëror në latinisht nga një vend i perandorisë romake.

Në 50 vitet e fundit, është gërmuar rreth 25% e fortesës dhe vendbanimit. Do të nevojiten edhe 150 vite të tjera për të gërmuar pjesën tjetër, por pjesa më e madhe e arkeologjisë që e bën Vindolandën kaq unike do të jetë zhdukur deri atëherë. Gjatë thatësirës së vitit 2022, u bë e qartë se vendgërmimi po thahej me një ritëm alarmant. Dëmi i shkaktuar tashmë ishte treguar nga numri në rënie i pllakëzave që po rikuperoheshin: vetëm një pjesë e vogël në stinët e fundit dhe rreth një duzinë këtë vit, ndërsa në ato ditë të hershme nuk ishte e pazakontë të gjeje qindra në një sezon të vetëm gërmimi. Tekstilet kanë parë më keq. Rreth 700 copë janë gjetur që nga fillimi i gërmimit, por vetëm një objekt në dekadën e fundit.

Çfarë po ndodh? Sondat që ofrojnë të dhëna të drejtpërdrejta për kushtet thellë nën tokë kanë zbuluar diçka shqetësuese: oksigjenin në shtresat e mëparshme anaerobe. Oksigjeni lejon që bakteret që shpërbëjnë lëndët organike të lulëzojnë. Besohet se kushtet ekstreme të motit karakteristik të ndryshimit të klimës po shkaktojnë problemin. Gjatë thatësirave, shtresa e sipërme e tokës thahet dhe plasaritet, duke lejuar që uji i shiut gjatë periudhave të lagështa të depërtojë thellë, duke bartur me vete oksigjen dhe baktere.

Çfarë mund të bëhet? Britania ka sekrete të mëdha arkeologjike të pashfrytëzuara nën tokën e saj. Ka rreth 27 fortesa në zonën e Murit të Adrianit, nga të cilat vetëm disa - përfshirë Vindolandën - janë gërmuar. Është e vërtetë që shumica e vendeve nuk kanë kushtet e pazakonta anaerobe që gjenden në Vindolanda – në shumicën e tyre, objektet organike janë kalbur prej kohësh. Megjithatë, ka 28,000 vende moçalore në të gjithë Britaninë, shumë prej të cilave mund të ruajnë pasuritë arkeologjike.

Deri kohët e fundit, arkeologët kanë të qetë për t'i lënë mbetjet në tokë për t'i eksploruar brezat e ardhshëm. Por Vindolanda, dhe efektet alarmante të krizës klimatike që po dëshmohen atje, e përmbys këtë ide. Djali i Robin Birley-t, Andrew, i cili drejton Vindolanda Trust, ka bërë parashikimin e zymtë se pjesa më e madhe e materialit organik, duke përfshirë potencialisht qindra pllakëza të tjera, do të zhduken brenda 15 viteve. Gërmimi i Vindolandës është bërë një garë e humbur me kohën. Çfarë të kurseni dhe çfarë të lini të shkojë? Lepidina i ktheu një përgjigje ftesës së ditëlindjes, një bocë e së cilës mund të jetë ende thellë nën sipërfaqe, ndoshta pranë shtëpisë së komandantit ku jetonte me burrin dhe fëmijët e saj. E vërteta e trishtë është se ndoshta ka pak shanse për të mbijetuar. Në listën e gjatë të shkatërrimeve të shkaktuara nga kriza klimatike, tani duhet të pajtohemi me humbjen e trashëgimisë sonë të përbashkët brenda pasurive të patreguara arkeologjike nën këmbët tona.