Nga Irena Beqiraj *

Sipas vlerësimeve të “The Economist Intelligence Unit” (divizion kërkimesh dhe analizash i Economist Group që merret me konsulta e parashikime të ndryshme ekonomike) gjithë vendet e G20-ës do të përjetojnë norma rritjeje ekonomike negative, ku bie në sy Gjermania me ulje të PBB-së me rreth -6.8% apo Italia me një ulje me rreth -7%. Rritja Globale nga 2.3% parashikohet të zbresë në -2.2 %.

Një rënie e PBB-së reale me rreth 3 përqind, konsiderohet depresion. Të gjitha gjasat janë që të përjetojmë një depresion, pasi në recesion jemi tanimë.

Historia ekonomike flet qartë. Vendet e prekura nga depresionet apo krizat e rënda ekonomike ndahen në dy grupe:

1- Vende që portofolin e borxhit publik e kanë në monedhë vendase (ndryshe i quajtur borxh i brendshëm) dhe kanë përjetuar depresione (kriza) deflacioniste.

2- Vende që një pjesë të konsiderueshme të borxhit publik e kanë pasur të shprehur në monedhë të huaj, (ndryshe borxh i jashtëm), kanë përjetuar depresione inflacioniste deri në hiperflacion.Sipas studimeve të 48 krizave historike botërore korelacioni (lidhja) midis ekzistencës së borxhit publik në monedhë të huaj dhe një depresioni inflacionist, është më i madh se 75%.

Grafiku i mësipërm tregon që në vitin 2013 kemi përjetuar një krizë borxhi, pasi raporti i borxhit publik mbi të ardhurat buxhetore, arriti vlerën maksimale 291% nga 205% që ishte në 2008 . Por në vitin 2013 portofoli i borxhit publik shqiptar ishte kryesisht në monedhën vendase kështu që kishim “fatin e mirë” të përjetonim një krizë deflacioniste e cila u vërtetua edhe nga normat e ulëta të inflacionit, që shoqëruan gjithë periudhën pasardhëse, të cilat ishin nën objektivin (targetin) 3 % të vendosur nga Banka e Shqipërisë.

Në krizat deflacioniste, politikë-bërësit i përgjigjen tkurrjes fillestare ekonomike duke ulur normat e interesit. Pikërisht kjo ka ndodhur edhe në Shqipëri. Që prej vitit 2012 kemi ulje të vazhdueshme të normave te interesit.

Si rezultat i uljes së normave të interesit që prej vitit 2012, pagesa e interesit të borxhit si përqindje e PBB-së ka rënë dhe pse niveli i borxhit publik është rritur.
Për të ulur nivelin e borxhit publik, politikë-bërësit zakonisht provojnë masat shtrënguese fiskale ose ato që shpesh i quajmë masa të konsolidimit fiskal. Në 2014-ën qeveria shqiptare u fut në një program konsolidimi fiskal ku  ndërmorri disa rritje taksash por edhe shkurtim të shpenzimeve, me qëllim uljen e deficitit buxhetor edhe ulje të borxhit.

Por siç vërehet në grafikun e raportit të borxhit publik mbi të ardhurat buxhetore, kemi arritur një ulje të lehtë të këtij raporti në 242% për vitin  2019, krahasimisht me vlerën maksimale 291%, që ky raport kishte në vitin 2013. Fakt është që nuk arritëm ta rikuperojmë atë në nivelet para krizës.

Masa tjetër ishte ristrukturimi i borxhit në afat duke rritur borxhin afat gjatë dhe borxhin e jashtëm. Për të mos krijuar konkurencë me sektorin privat për fondet e lira në tregun e brendshëm, pas vitit 2014, qeveria vendosi të  merrte më shumë borxh në tregjet e huaja duke e çuar borxhin publik në monedhë të huaj (në euro) në nivelin 35% të gjithë totalit të borxhit.

Rezultatet që kemi sot nga masat e marra, nuk janë aspak motivuese. Me këto masa jo vetëm që nuk arritëm të stimulonim sa e si duhet ekonominë, por Covid-19 e gjeti ekonominë shiqiptare në gjendjen e stanjacionit jociklik. Stanjacioni jociklik është gjendja kur, një ekonomi vuan nga një çekuilibër i cili vjen si rezultat i një rritjeje të madhe në prirjen për të kursyer, dhe një rënieje në prirjen për të investuar ose për të marrë kredi. Kursimi i tepërt vepron si një zvogëlues i kërkesës për të mira e shërbime, duke rezultuar në  rritje të ngadaltë ekonomike dhe norma shumë të ulta inflacioni, por edhe në likuiditet të tepërt në tregjet financiare. Thelbi i problemit në stanjacionin jociklik është mungesa e investimeve private, jo të mjaftueshme për të absorbuar kursimet private. Ky ekulibër midis kursimeve dhe investimeve (kredisë) ka imponuar vazhdimësisht ulje të normave reale të interesit, por pa dhënë rezultate në kreditim. Duket qartë nga grafiku i ecurisë së kredisë që pas vitit 2013 kemi një ecuri apatike, stanjative të rritjes së kredisë.

Thënë këto, sot gjendemi përpara mundësisë së një depresioni ekonomik  të shkaktuar nga Covid -19, i cili na gjen në kushtet e një stanajcioni jociklik, dhe një përqindje më të lartë të borxhit në monedhë të huaj, pra në kushte më pak të favorshme ekonomike se kriza financiare e 2008-ës.

Çdo vendimmarrje e qeverisë për një rritje të mëtejshme të boxhit publik në monedhë të huaj (borxhit të jashtëm) do të na ekspozonte para një krize ose depresioni të mundshëm inflacionist (apo edhe hiperflacioni), i cili është shumë i vështirë për tu kuruar, pasi mjetet e në duar të politkëbërsve për të përballuar dhimbjet e hiperflacionit  janë tejet të kufizuara.

Të bëjmë të njëjtin eksperiment dhe të presim rezultate të ndryshme është vendim jo i zgjuar. Gabimin që bëmë në 2013-ën duke mos u përpjekur të ofronim një miksim midis politkave moderne monetare me ato fiskale, nuk duhet përsëritur.  Në 2013 duke ndjekur vetëm politikat tradicionale, uljen e normave të interesit, shkurtimin e shpenzimeve, rritjen e taksave  dhe ristrukturimin e borxhit ( qoftë në afat apo në monedhë), nuk ja dolëm të rikuperonim apo stimulonim majftueshëm ekonominë (rritja maksimale  ekonomike ishte 4.1%), duke e futur vendin në një stanjacion jociklik.

Sot është koha të mos bëjmë të njëjtin gabim. Sot duhet të balancojmë midis stimujve tradicionalë dhe politikave moderne monetare. Sot duhet të gjejmë guximin e nevojshëm të përdorim monetarizimin e borxhit (emetim paraje nga Banka e Shqipërise për financim të borxhit të ri të qeverisë) duke ulur kështu ekspozimet karshi një deperesioni të mundëshëm inflacionist.

Ajo që eksperienca jonë apo edhe botërore na mëson është që, dy pengesat më të mëdha për të administruar një krizë janë:

a) mosnjohja se si ta trajtojmë atë mirë, dhe b) politikat ose kufizimet që vetë politkëbërësit i impostojnë vetes për të ndërmarrë veprimet e duhura të nevojshme.

Prandaj, kujdes nga rritja e borxhit në monedhë të huaj!

* Autorja ka mbajtur detyrën e zv/ministres së financave gjatë qeverisjes së PS