Nga Artan Fuga

Kush e njeh Tiranën e viteve ’60 me rrugicat e veta të ngushta, me shtëpitë e vjetra dhe të pastra prej qerpiçi ose tulle, me kopshtijet e veta të gjera dhe të mbuluara me hijet e pemëve frutore, me tabanet rrugore të veshur me kalldrëm në mjaft pjesë të qytetit, nuk mund të mos ndjejë ende në veshët e tij një thirrje që përhapej nëpër lagje herët në mëngjes ose në piskun e vapës :

“Druuuuuu me pre!”

“Hajde druuuuu me preeeeee!”

Ishin disa qenie të çuditshme që nuk dihej se nga dilnin dhe ecnin ashtu të kërrusur, me kokën e ulur, pa parë tutje përpara, me qeleshe në kokë, dhe me një sharrë në njerin sup dhe një sopatë me tehun varur mbi tjetrin sup. Kishin të njejtën mënyrë të ecuri, paksa të lëkundur si një anije që herë ngre fundin e herë ngre fillimin e trupit të vet përpjetë nëpër dallgë. Me një elasticitet të hatashëm hapi i tyre përshkonte lagjet tiranase dhe thirrja përhapej gjithandej :

“Hajde druuu me preeeee!”

Shpesh kam menduar se përse këto figura të heshtura që në të vërtetë nuk artikulonin veçse sloganin e tyre vetmitar, kërkonin punë, na kanë lënë kaq shumë përshtypje.
Nuk dihej se nga vinin dhe ku shkonin në darkë.

Nga cfarë mali zbrisnin, dhe në cfarë mali shkonin për të fjetur.
Shpesh uleshin buzë ndonjë sofati dhe nga shalli që iu rrethonte brezin, si një lloj fashe me vija të gjata me ngjyra të ndryshme, nxirrnin një bukë të tharë misri, pak djathë a gjizë të shkërmoqur, ndonjë qepë dhe hanin në qetësi e tyre.

Fshinin djersën me po atë shall-brez dhe pastaj, pasi hidhnin në gurmaz gllënjka pa fund uji, dalë nga një pagure metalike, ngriheshin dhe vazhdonin rrugën duke thirrur të njejtën frazë.
Njerëzit thoshin: “Erdhi Dru me Preja”.

Sopata varur në kurriz. Tehu i saj mbështetej te qaforja e zhgunit. Bishti i sopatës varej tëposht sikur i bëhej një shtyllë e dytë kurrizore.

Ata ishin identifikuar me fjalinë që thoshin, që edhe ajo, ishte si ndonjë cung i prerë nga ndonjë degë peme, e shkurtër, shrrapnel, goditëse, therrëse, kërkuese.

Marrëdhënia e këtyre njerëzve të punës së pyllit me tiranasin që ishte pronar i bahçes së vet ishte shumë e qartë, e pastër, dhe besoj korrekte, nuk hapte kurrë probleme dhe telashe. Të zotët e bahçeve i mirëmbanin vetë ato, por kishte punime, sikurse ishte bërja e druve të zjarrit, ose prerja e ndonjë peme të vjetër, bërja dru e ndonjë peme të rrëzuar, ose heqja e ndonjë peme që rrezikonte çatinë a pengonte ndonjë ndërtim, që ata sidoqoftë nuk i kryenin dot vetë.

Druvari propozonte punën e tij.

Thërritej dhe qëllonte që punonte tërë ditën në një bahçe shtëpie. Atëhere e gjitha ajo pjesë lagjeje ushtonte nga goditjet e sëpatës së tij, nga rëniet mbi takot e drunjta, pykat, që e çanin drurin e fortë, përshembull të qershisë, sa për t’i hapur disa plagë në mënyrë që pastaj atje të hynte tehu i mprehtë i sëpatës. Një preçizion në goditje tepër i lartë, si një presë robotike që ka një kibernetikë nanoteknologjie procesorësh të formatit më të fundit.

I gjithë trupi i “Dru me Presë” vërvitej rreth bishtit të sopatës së tij, tehu bënte një rrotullim të frikëshëm në ajër dhe vinte e hynte saktësisht, pa asnjë lëvizje milimetrike, drejt e te e çara e hollë që sapo ishte e hapur. As një milimetër më andej dhe asnjë milimetër më këndej.

Druvari mund t’iu hynte të gjithë druve të bahçes dhe me forcën e tij t’i priste të gjithë. Por, marrëdhënia ishte rregulluar, ai kishte forcën që e sillte në tregun e punës, bashkë me mjeshtrinë e tij, kurse vendimin se cila pemë duhej prerë e merrte pronari i bahçes, i cili kishte edhe nevojë për pemët e veta frutore, për frutat e tyre, hijet e tyre, mbulimin e peisazhit të shtëpisë nga vështrimet e jashtme, për freski, ajër, jeshillik, por edhe kishte nevojë për dru zjarri apo për ndërtime dhe terren të boshatisur.

Dy prirje kontradiktore që e bënin sopatën të binte vetëm atje ku njeriu kishte nevojë të ngutshme dhe të domosdoshme për të prerë, në mënyrë që edhe dru të kishte, edhe fruta të merrte.

Një vetërregullim natyror dhe i natyrshëm.

“Dru me Preja” ishte mishërim i forcës, saktësisë dhe mjeshtërisë. Por mjeshtëria e tij dukej sidomos në sytë e të rinjve të asaj kohe, pale në sytë tona, të fëmijve, si diçka paksa e ngurtë, e ngrirë, brutale, e palatuar, e dorës së fundit, e ngrirë, e pa përpunuar. Kurrë nuk kishim provuar të jepnim një goditje të saktë mbi një pemë, për t’a prerë pa i shkaktuar dhimbje, pa e dëmtuar estetikën e drurit të prerë, pa i rrjepur lëkurën e lëmuar, por në formë të drejtë sikur mbi të kishte kaluar ndonjë presë e saktësisë së lartë.

Druvari i ardhur nga larg, nga vende që as na shkonte ndër mend të dinim se ku ndodheshin, një copë akulli, shkëmbi, energjie, pune, një vorbull ajri, na dukej më pak i latuar sa agronomi, marangozi, hidrauliku, të gjithë mjeshtra që ndërtonin, korrektonin, rregullonin, por nuk prisnin, aq më pak nuk prisnin me atë forcën e krahut si “Dru me Preja”.

Sigurisht që e kishim gabim gjithë ditën. Aq më shumë që zanatçinjtë e qytetit ishin edhe paksa të djallëzuar, dinin t’a shisnin punët e tyre për më tepër se çfarë vlente, hynin me klientin në allishverishe të pafundme, të kërkonin ndere, raki dhe ushqim të zgjedhur gjatë punës, si edhe shpesh t’a linin përgjysëm për të ardhur pas disa ditësh, e po t’i mërzisje, edhe të braktisnin përgjithëmonë.

Gjithë ankthi i lyerjes ishte kur bojaxhiu i lagjes, midis dy pompave, të thoshte se “sa të thahet pak boja po shkoj t’i jap një pompë murit të një klienti tjetër.” Ikje pa ardhje, pa kthim. Pritje e mundimshme që të shkatërronte të gjithë të djelën pasdite, sidomos kur kishte ndeshtje futbolli në stadium dhe ti merreshe me bojaxhiun ose ngrije drutë e sapoardhura lart.

“Me Dru me Prenë” nuk kishte llafe. Fjalët e tij ishin të shkurtra dhe të prera si drutë që pasi i priste i stivoste te cepi i bahçes. Me të nuk mund të bëje dialog pazari. Ishte besnik si një sahat zviceran. Po t’i thoshte : “Hajde pas një muaji të më presësh ca pemë për dru”, pikërisht, atë ditë, as një ditë më shpejt dhe as një ditë më vonë, vinte dhe trokiste te porta e të zotit të shtëpisë. Kishte një të rënë të rëndë dhe të sigurtë, druri i derës e njihte dorën e tij që peshonte shumë si kur ishte me sopatë, si kur ishte bosh dhe në gjendje të lirë.

T'i jepje dorën dukej se prekje një teh sopate. E ftohtë, e fortë, plot me të çara të vjetra, si vraga të thelluara të nxira, që të çponin dorën. Por, një dorë e sinqertë. Goditjet e sopatës e kishin bërë të drejtpërdrejtë atë dorë.

Një fjalë kishte. Të jepte pazarin dhe priste me kokën ulur, paksa mënjanë. Qendronte në pritje të përgjigjes të të zotit të shtëpisë. Ky i fundit, fillimisht, para se të krijonte një farë lidhje të qendrueshme me punëmarrësin, gjithëmonë i propozonte më pak. Të zotit të bahçes pemët për të prerë nuk i dukeshin shumë, druvarit gjithëmonë i duken më tepër. Ky i fundit ose e pranonte pazarin e dhënë ose nuk e pranonte. Po të mos i pëlqente, përulej, mblidhte sopatën, sharrën, pykat, trastën që e hidhte në sup dhe ikte pa bërë zë.

Nuk inatosej.

Nuk mërzitej, sëpaku së jashtmi.

Ikte pa kthyer kurrizin.

Dhe nuk duhej të shpresoje se do t’a shihje më.

Bënte disa muhabete të vjetra në ato pak minuta që pushonte për të ngrënë diçka. Vetëm ujë pranonte t’i ofroje.

Më pas, i zoti bahçes e dinte sa bënte pazari. Nuk flitej më për lekë me “Dru me Prenë”. Dukej se leku nuk i interesonte më shumë sa të rriste fëmijët e vet atje larg në majë malit.

Pasi mbaronte punën, ulej në trungun e ndonjë peme të prerë dhe priste pa bërë zë. Nuk thoshte : “Mbarova”. Ndërprerja e goditjeve mbi dru me sopatën e mprehtë ishte sinjali se dita e punës kishte përfunduar. Priste shpërblimin e vet burrërisht pa e kërkuar. Ia jepje, të falenderonte, i fuste ato pare të shkreta po te ai brez, si shall, atje ku mbante bukën e misrit dhe pak kokra gjize.

Bënte një përshëndetje duke ngrittur dorën me gishtat drejt te koka, si një oficer i sertë, dhe disa fjalë që dëgjoheshin mbytyrazi, pa i kuptuar kurrë se çfarë ishin, shoqëronin ikjen e tij në punë të vet.

Nuk ishte ai që e drejtonte qytetarin, ishte i zoti i bahçes që e drejtonte sopatën e tij. Ndofta ishte i vetmi njeri i armatosur rëndë në atë qytet. Të gjithë armët e tjera i kishte në dorë forca e dhunës së shtetit. Të centralizuara, të stivosura, të vajisura, të ruajtura mes deposh malore.

Kurse ai shëtiste me një armë të ftohtë të tmerrshme rrugëve të qytetit të kalldrëmtë. Nuk e dinte sa i fortë ishte. Por, forca e druvarit bridhte e pa trazuar nëpër lagjet e qytetit.

Nuk trazonte njeri. As e trazonte njeri. Veç disa ciliminjve rrugaçë e qurramaanë që kur dëgjohej “Hajde druuuuu me preeeeeeee!”, “i bërtisnin nga pas : “Prefsh kokën tate!”.

Ai nuk përgjigjej. Kishte një qetësi të metaliktë dhe të mprehtë. Ecte drejt, në mes të rrugës, nuk kishte automobila që t’a shqetësonin.

Kurrë nuk u dëgjua ndonjë dhunë nga sopata e tij. Pemët caktoheshin nga tjetërkush për t’u prerë. Dora e tij binte ku i thoshin ata që kishin të drejtën administrative, pronësore, për të marrë vendimin.

Ishte e kotë t’i kërkoje të bënte ndonjë punë tjetër në shtëpi. Një zanat, një specializim, nuk dinte të prostitutohej në zanate të tjera, aq më pak aspak burrërore, si të hapte gropa septike, të bënte rrushin me gurkali, të çbllokonte puseta lavamanësh, të pastronte oxhaqe të zënë nga hiri i dimrave tiranas.

Grave as nuk bëhej fjalë t’u drejtohej. Namuzqar! As u fliste, as iu përgjigjej, as i shikonte.

Më kujtohet njeri prej tyre.

I kishte vetullat e thinjura. Mund të ishte tridhjet vjeç, mund të kishte qenë pesëdhjet vjeç, por ndofta edhe tetëdhjetë vjeç. Vetullat i bin mbi sy, ashtu të përzjera, fije të bardha, të verdha, të murme. Poshtë dëborës shihte me ca sy të gjelbërt, të qetë, si liqenj mali, godiste me sopatë drurin dhe nxirrte një tingull : “Hë, hë, hë”, ose ndofta “Hhhhah, hhhhah, hhhhhhhaaaah!” nga një gjoks eshk i thatë...