Një ndër fotot nga duart dhe aparatet e fotografit beratas, Ilia Xhimitiku, e mbërritur në ditët e sotme e publikuar shpesh në shtyp është edhe kjo me titullin “Berat, 1936”. Në të vërtetë ky titull iu vendos, ndonëse autori e saj e ka përfshirë në numrin e madh të fotove që kishte realizuar atë ditë në qytet, por pa pagëzuar asnjerën.

Nga Qerim Vrioni.

Foton, në madhësi kartoline, e kisha kaluar shumë herë para syve, kur vështroja albumet e vjetra fotografike të familjes. Ndër to, si më e hershmja ishte një foto e tim eti në moshën 18-19-vjeçare (fillimi i viteve ’20 të shkekullit XX) ulur në një karrige, në oborin e shtëpisë ose të ndonjë studioje fotografike të Beratit. Këtu ka një peng për autorin e këtyre rreshtave, sepse ende nuk është mundësuar gjetja e emrit të fotografit.
Sidoqoftë fotoja tek e cila qëndroja më gjatë ishte ajo ku paraqiteshin disa burra të veshur mirë, duke mbajtur dy arkëmorte. Habinë dhe pyetjen e vetvetishme si fëmijë e shkaktonte numri dy i atyre që do përcilleshin për në vendprehjen përfundimtare. Përvoja e paktë fëminore më kishte njohur deri atëherë me funerale vetëm me një arkëmort. Më vonë nga shpjegime brenda familjes mësova se bëhej fjalë për një nderim që qyteti i Beratit iu bënte dy atdhetarëve, luftëtarit të njohur, Çerçiz Topulli dhe publicistit atdhetar e demokrat Muço Qulli, me rastin e zhvendosjes së eshtrave të tyre nga Shkodra në qytetet e tyre (Gjirokastër dhe Leskovik). Ata ishin vrarë nga shovinistët malazezë në vitin 1915 në rrethinat e qytetit verior, por deri nga korriku i vitit 1936 nuk ishte përcaktuar vendi i varrimit të tyre. Në anën e pasme të fotos ishte vula e njomë me formë vezake dhe ngjyrë vjollcë “Ilia Xhimitiku-Fotograf-Berat” dhe një numur, 1936, pra viti kur ishte realizuar fotoja.

Disa vite pasi u mësua historiku i fotos, atë e përfshiva në albumin, në fund të librit tim “150 vjet Fotografi Shqiptare”(2009), që me shumë gjasa ishte hera e parë e publikimit të saj. Tre vjet më vonë, 2012 fotoja shoqëroi artikullin “Ilia Xhimitiku-fotografi simbol i Beratit” (Gazeta Tirana Observer, 19.8.2012), të cilin e ribotuan (bashkë me foton) edhe 2-3 organe të tjera shtypi, si edhe disa portale. Kështu, fotoja nisi të popullarizohej, por edhe të nxiste pyetje të shumta nga shikuesit. Ndërkohë, më 2013, fotoja u paraqit edhe në albumin me foto të zgjedhura shqiptare brenda “Fjalor i Fotografisë“(2013) dhe kishte dalë tashmë në rrugë të madhe, por duhej plotësuar historiku i saj.

Për fat, ceremonia që pasqyron fotoja ndodhi më 15 shtator; koha ishta me diell dhe mjaft e përshtatshme për fotografim. Imagjinohet disi fotograf Xhimitiku, atëherë plotë energji, ende pa mbushur 30 vjet, duke fotografuar gjindjen, por edhe duke shkëmbyer fjalë me bashkëqytetarët që pothuaj të gjithë e njihnin. Herë pas here ai do të këtë ndaluar disa çaste për të rregulluar parametrat teknikë të aparatit që mbante të varur në qafë…. Shumë foto të asaj dite kanë përngrirë brenda tyre edhe mjaft qytetarë beratas, e sa prej këtyre fotove ndoshta ndodhen edhe sot nër familjet e vjetra të qytetit, fatkeqësisht pa ua ditur vlerën dhe rëndësinë për historinë e qytetit, por edhe të gjithë Shqipërisë.

Nga Shkodra, ku kishte shkuar edhe një dërgatë e posaçme nga Gjirokastra, arkëmortet u përcollën me një ceremoni të madhe të organizuar nga Bashkia e qytetit në datën 14 shtator 1936. Aty u mbajtën fjalime të ngrohta për dy dëshmorët nga personalitete, misdi tyre, At Anton Harapi, Ernest Koliqi etj.
Me shumë mundësi, udhëtimi për në jug e gjeti kortezhin e makinave në të ngrysur në Berat e atje kanë ndaluar. Autoritet vendore, me të marrë njoftim, ka të ngjarë të kenë vendosur që të nesërmen, figurave të shquara t’u bëhej nderimi i merituar edhe nga populli i Beratit. Kështu arkëmortet u vendosën në Bashki, dhe njerëzit e shumtë përuleshin me nderim të thellë para tyre.
Nga një letër (email, dt.9.1.2019) që na dërgoi nga Nju Jorku, z.Luan Leka (i datëlindjes1930), atëherë nxënës i shkollës fillore, mësojmë se “para Bashkisë, përveç qytetarëve, ishin rreshtuar edhe shkollarët e qytetit me mësuesit e tyre”. Mandej, pas ceremonive të rastit, të gjithë e shoqëruan kortezhin deri tek Ura e Goricës.

Po ashtu koleksionistja dhe fotografja e njohur e Beratit z.Parashqevi Sahatçi shkruan se: “njerëzit me arkëmortin e Çerçiz Topulli e kaluan urën dhe vijuan për në Gjirokastër, ndërsa pjesa tjetër e mbajti arkëmortin e Muço Qullit deri te Çikrikët për të vazhduar rrugën për në Korçë e mandej në Leskovik” (email i z.Parashqevi Sahatçiut, 23.1.2019). Në një foto tjetër po të Xhimitikut, shkrepur disa minuta më pas asaj ceremoniale, vërehet se kortezhin e drejtuar për në jug e printe një ushtarak dhe po ashtu anash shoqërohej nga ushtarakë të tjerë, çka tregon për një protokoll të studiuar nga organet administrative. Gjithësesi, edhe ky version i dytë nuk ia ul fare vlerën e nderimit qytetar të banorëve të Beratit për dy Dëshmorët e Kombit, se homazhet mund të kryheshin edhe në qytete të tjera gjatë rrugëtimit nga Shkodra drejt vendlindjeve të dy fatosave.

Vetvetiu, lind pyetja: Pse do të sillej arkëmorti i Muço Qullit deri në Berat, mandej ta kthenin sërish deri në Rrogozhinë dhe prej andej në Korçë e Leskovik ? Më e udhës do të ishte që rrugën nga Shkodra deri në Rrogozhinë të dy arkëmortet të ishin bashkë, aty njeri të vazhdonte drejtë Beratit, ndërsa tjetri, të kthehej majtas për në Elbasa, Korçë dhe Leskovik. A mos ishte gjithçka e organizuar nga organet shtetërore, për të zhvilluar nje ceremoni nderimi në qytetin e Beratit? Po ashtu, pjesëmarrja në homazhe nga autoritet kryesore të qytetit, ndërprerja e punës në administratë dhe e mësimeve në shkolla, flet për një veprimtari të parapërgatitur me kujdes, ndoshta prej një urdhri nga Tirana. Kështu, mund të ketë ndodhur që ndalesa për homazhe në Berat, siç u përmend së pari, nuk ishte rutinë, por gjithçka e organizuar me protokoll shtetëror të dërguar nga Tirana.

Më kthjellët e më ndryshe për këtë ngjarje shkruhet në librin studimor “Topullarët e Gjirokastrës–Bajo e Çerçiz”. Aty ndër të tjera thuhet se: ”Përcjellja plot madhështi dhe emocion e Shkodrës do të pasohej me pritje e përcjellje spontane e po aq emocionuese edhe nga populli i Beratit dhe Këlcyrës” (Bajo Topulli–Topullarët e Gjirokastrës–Bajo e Çerçiz-Albin, Tiranë, 2008, f.335). Pra, homazhet dhe përcjellja me ceremoni e arkëmortevve të dy dëshmorëve ishin spontane, dmth, jo të urdhëruara (nga të dhënat e deritanishme) nga Qeveria, po të organizuara nga autoritetet e qytetit dhe populli i tij, çka ja shton vlerën morale ceremonisë së Beratit. Për më tepër, si Çerçiz Topulli ashtu dhe Muço Qulli, nuk dihet të kishin ndonjë lidhje farefisnore a miqësore me beratasit.

Si shenjë vlerësimi për nderimet ndaj dy dëshmorëve, Bashkia e Gjirokastërs u dërgoi telegrame falënderimi bashkive të Shkodrës, Beratit dhe Këlcyrës për veprimtaritë dhe homazhet nderuese për ta. (Gazeta “Demokratia”, 3 tetor 1936).

Dy nga të pranishmit në foto, mendohet se do kenë vendosur nderimin për dy atdhetarët, kryetari i Bashkisë Kolë Rrodhe dhe Prefekti Qazim Bodinaku. Krahas këtyre, në rreshtin e parë, përpos letrës së z.Leka, edhe me ndihmën e historianit nga Berati Ahmet Kondo (disa vite më parë) , saktësohen emrat e dy juristëve institucional të Beratit, Prokurorit të Shtetit, av.Rakip Leka (i ati i z.Leka të letrës) dhe Kryetarit të Gjykatës, Av.Avni Koka. Përveç tyre, spikatin emrat e Selami Qullit, i vëllai i Muço Qullit, farmacisti Vangjel Haxhistasa, av. Andrea Sahatçi, ekonomisti Jakub Vrioni, Av.Hasan Dosti (2), av.Xhevdet Mehqemeja, Milto Tutulani. Thuajse të gjithë pjesëmarrësit në ceremoni, në shenjë nderimi të thellë, kanë hequr kapelet nga kokat.
Natyrisht, në veprimtari të tilla, ishte i pranishëm dhe mjaft aktiv edhe fotokronikani i njohur i Beratit, Ilia Xhimitiku. Ai, sipas letrës së z.Leka, fotografonte atë ditë pjesëmarrësit në homazhe nga pika të ndryshme, për t’ua përcjellë sa më të saktë dhe emocionuese brezave që do të vinin ceremoninë e veçantë. Historia ka përherë nevojë për foto të tilla dokumentare, të cilat me kalimin e viteve marrin edhe vlera të mëdha historike.
Gjithsesi, nga sa është krehur historia e qytetit të një mbi një dritareve, nderimi për Çerçiz Topullin dhe Muço Qullin përbënte ngjarje madhore shoqërore, në mos më e shquara, me frymë kombëtare të atij viti në Berat, prandaj mendohet se titulli “Berat, 1936”, i qëndron fare mirë kësaj fotoje të njohur të Ilia Xhimitikut.

Çerziz Topulli dhe Muço Qulli qëndruan vetëm disa orë në Berat, por ata do mbesin përjetësisht në një vend të nderuar në kujtesën historike të qytetit edhe nëpërmjet kësaj fotoje dokumentare dhe historike të Ilia Xhimitikut të vitit 1936.

Qerim Vrioni/ Gazeta Shqiptare (Milosao),