Kongresi i Drejtshkrimit i 20 nëntorit 1972, si një kuvend i madh mbarëkombëtar, nuk bëri gjë tjetër veçse sanksionoi kombëtarisht vendimin e marrë në Prishtinë. Falë këtij hapi, nga një komb me tri variante letrare, shqiptarët u bënë me një gjuhë letrare të përbashkët, duke hyrë në radhën e kombeve të qytetëruara

Prof. Dr. Rami Memushaj

Kalendarin e festave të Nëntorit, këtij muaji të bekuar për shqiptarët, e pasurojnë edhe dy data shumë të rëndësishme që lidhen me dy kongrese gjuhësore: Kongresi i Manastirit dhe Kongresi i Drejtshkrimit. Këta dy kongrese janë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin, sepse patën si kryetemë gjuhën dhe sepse kongresi i dytë është vijim i të parit, që i shtroi udhën. Dhe të dy përbëjnë ngjarje të shënuara për kombin tonë, pa të cilat nuk do të ishte ruajtur njësia jonë kombëtare. Sepse, në qoftë se kombe të tjera janë ngjizur mbi bazën e njësisë shtetërore, fetare e gjuhësore, ne shqiptarët tallazet e mijëvjeçarëve nuk na lanë të kishim shtetin tonë historik, siç e kanë pasur francezët, anglezët etj.; kurse skizmat fetare dhe pushtimet na kanë prishur njësinë e dikurshme fetare, duke na ndarë në tri besime. Pra, për shqiptarët e vetmja shenjë e përbashkësisë është gjuha.

Prandaj intelektualët e Rilindjes e vunë theksin pikërisht te gjuha shqipe, që e vlerësuan si mjet dhe shenjë të njësisë kombëtare. Që në agimet e kësaj lëvizjeje, Naum Veqilharxhi shkruante se kombet e mbetura në padije nga moslëvrimi i gjuhës së vet “vetëm atëherë do të dalin nga gjendja e turpshme e mjerimit të tyre, kur do të fillojnë të lëvrojnë gjuhën e tyre kombëtare”. Lidhja Shqiptare e Prizrenit çështjen e mësimit të gjuhës shqipe e pati një ndër pikat kryesore të programit të saj autonomist, duke i kërkuar Portës së Lartë “të përhapet arsimi dhe në shkolla të mësohet gjuha amtare”. Me gjithë ndalimin e shkrimit të shqipes prej pushtuesit dhe mallkimin e shkronjave shqipe nga kleri grek, rilindësit nuk hoqën dorë nga përpjekjet e tyre për lëvrimin gjuhës sonë dhe mësimin e saj në shkollë.

Çështja e gjuhës doli në plan të parë në prag të shembjes së Perandorisë Otomane, kur atdhetarët tanë e kuptuan se i vetmi shpëtim ishte krijimi i shtetit të pavarur shqiptar. Po një shtet shqiptar nuk mund të mendohej pa një administratë shqiptare dhe pa gjuhën shqipe si gjuhë zyrtare të tij. Mirëpo mësimi i shqipes në shkollë dhe përdorimi i saj si gjuhë e administratës, në kushtet kur ajo lëvrohej me një mori alfabetesh, nuk mund të realizohej në praktikë. Mungesa e një alfabeti të përbashkët shihej “si një shenjë dasie, që pengonte bashkimin dhe konsolidimin kombëtar të popullit shqiptar”. Nevoja e një alfabeti të përbashkët u bë urdhëruese në vitet para shpalljes së Pavarësisë. Intelektualët atdhetarë, pa u trembur nga reaksioni shtetëror e klerikal osman dhe i kishës greke, që u përpoqën t’u impononin shqiptarëve alfabetin grek ose arab, thirrën në mesin e nëntorit të vitit 1908 Kongresin e Manastirit.

Klubi “Bashkimi” i Manastirit, i cili ndërmori nismën për thirrjen e Kongresit, në thirrjen e tij shkruante ndër të tjera se “interesi kombëtar shtron nevojën e njësimit të alfabetit të gjuhës sonë për përparimin e popullit tonë”. Që Shqipëria të mos zhdukej nën rrënojat e Perandorisë Otomane që po shembej, Kongresi i Manastirit donte t’i tregonte botës se shqiptarët, edhe pse të copëtuar në katër vilajete, kishin një gjuhë të vetme dhe me një alfabet të vetëm. Nismëtarët e thirrjes së Kongresit ishin të bindur se “alfabeti unik provon se kombi ynë është bërë një si komb”

Në Kongres, të katër vilajetet shqiptare dhe shoqëritë kulturore-atdhetare të mërgatës u përfaqësuan nga intelektualët më në zë. Delegatët me të drejtë vote ishin shkrimtarë e publicistë të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, laikë e klerikë, veprimtarë të lëvizjes kombëtare dhe të klubeve shqiptare. Kongresi zgjodhi komisionin e alfabetit me 11 anëtarë, me at Gergj Fishtën kryetar. Vlen të theksohet se puna e komisionit të alfabetit u karakterizua nga fryma e mirëkuptimit dhe e përgjegjshmërisë para kombit. Që në fillim anëtarët e komisionit u betuan se alfabetin që do të miratohej “do ta pranonin detyrimisht si alfabet të përbashkët për të gjithë shqiptarët”. Vetë Gjergj Fishta, si i deleguar i Shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, deklaroi se “kam ardhur të bashkohem me ju dhe të adoptoj atë alfabet, të cilin Kongresi do ta vendosë si alfabetin më të dobishmin për ngritjen e popullit”.

Në të vërtetë, rruga për njësimin e alfabetit qe hapur që nga Buzuku, në alfabetin prej 35 shkronjash të të cilit, siç ka vënë në dukje E. Çabej, nuk ka shkronja për zanoret hundore; alfabeti i Buzukut u përdor nga Budi dhe u përsos nga Bardhi e Bogdani. Edhe autorët e mëvonshëm që krijuan alfabete me bazë latine, greke, arabe ose alfabete origjinale, si dhe autorët e huaj që shkruan shqip, ashtu si autorët tanë të vjetër, iu përmbajtën parimit “për çdo zë të vetëm dhe të pandarë” një shkronjë, po të përdorim formulimin e këtij parimi nga Samiu. Kështu që numri i njësive tingullore funksionale (fonemave) në të gjitha këto alfabete është 36 ose vërtitet rreth kësaj shifre. Falë kësaj tradite gati 4-shekullore, në Kongresin e Manastirit çështja e inventarit të fonemave që do të shërbente si bazë e alfabetit të përbashkët as që u shtrua fare. Diskutimet u përqendruan vetëm në atë se me ç’shkronja do të jepnin këto njësi tingullore: njëshe apo dyshe? Për shkak të mendimeve të kundërta, komisioni nuk arriti dot të miratonte një alfabet të vetëm, duke i paraqitur Kongresit dy alfabete – një alfabet me dyshkronjësha, me bazë alfabetin e Shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, dhe alfabetin me shkronja njëshe të Shoqërisë së Stambollit, që ishte më i thjeshtë, po i vështirë për të shtypur libra. Siç dihet, nga këta dy alfabete që miratoi Kongresi, fitoi alfabeti me dyshkronjësha që përdoret sot, ndërsa alfabeti i Stambollit doli shpejt jashtë përdorimit.

Duke pranuar një sistem prej 36 fonemash, që “kishte 22 fonema zanore e bashkëtingëllore më pak se shqipja dialektore”, Kongresi i Manastirit zgjidhi edhe çështjen e standardizimit të “sistemit fonologjik, që “vlerësohet si preludi i zgjidhjeve të tjera të mëdha, siç janë standardizimi i shqipes në përgjithësi dhe modernizimi i saj” (B. Beci). Sikundër vëren R. Ismajli, një kontestues tjetër i shqipes standarde, kjo zgjedhje, që la jashtë shënimin e hundorësisë dhe të gjatësisë së zanoreve, përbënte “bazën për fytyrën e ardhshme të shqipes së përbashkët standarde”.

Me rrudhjen në dy të morisë së alfabeteve dhe me pranimin e sistemit prej 36 fonemash, Kongresi i Manastirit përmbylli fazën e parë të planifikimit gjuhësor të shqipes, duke i hapur rrugën fazës së dytë: krijimit të gjuhës së përbashkët letrare. Po përmbushja e kësaj detyre të dytë i binte të kryhej në rrethana jo të favorshme për shqiptarët, që mbetën të ndarë në tri shtete. Në mbretërinë Jugosllave dhe në Greqi shqipja mbeti gjuhë e ndaluar, kurse në pjesën e përfshirë brenda kufijve të shtetit shqiptar ajo filloi të mësohej në shkolla vetëm aty nga fundi i dhjetëvjeçarit të dytë të shekullit që shkoi.

Megjithatë, edhe në rrethanat e pushtimit nuk munguan përpjekjet për një gjuhë letrare të përbashkët. Komisia Letrare e Shkodrës, e ngritur me nxitjen e autoriteteve ushtarake austro-hungareze, hartoi një ortografi që synonte afrimin e dy traditave letrare – gege e toske – si hap i parë për njësimin e gjuhës. Por projekti i Komisisë për ngritjen e një gjuhe letrare me bazë elbasanishten dështoi, edhe pse pati përkrahjen e shtetit shqiptar të periudhës midis dy luftërave. Kështu që detyra e njësimit të gjuhës mbeti për t’u zgjidhur në periudhën e pasluftës. Për këtë u punua ngultas në Institutin e Shkencave, që u ngrit më 1947, pranë të cilit qenë mbledhur gjuhëtarë si A. Xhuvani, K. Cipoja, E. Çabej, M. Domi etj. Cipoja botoi dy vëllime të gramatikës (1949 e 1951) me ortografinë e re, më 1954 u botua i pari fjalor njëgjuhësh i shqipes dhe më 1956 projekti i dytë i ortografisë, i cili u ribotua me përmirësime më 1967.

Në pjesën tjetër të kombit të mbetur jashtë kufijve, pas Luftës II u lejua mësimi i shqipes në shkollë dhe dalëngadalë u ngritën edhe institucionet shkencore. Në Prishtinë u ngrit Instituti Albanologjik dhe pastaj Universiteti; edhe në Maqedoni u ngrit katedra e gjuhës shqipe në Universitetin e Shkupit. Meqë në trojet shqiptare në Jugosllavi mbizotëronte gegërishtja, atje nuk mund të përdorej ortografia e Tiranës, që mbështetej në traditën letrare toske. Kështu që filloi puna për hartimin e një ortografie të mbështetur në kosovarishten e dibrançen. Projekti i parë doli më 1952, i dyti më 1957 dhe i treti më 1964.

Kështu, u krijua një situatë kur në Shqipërinë politike punohej për një ortografi të bazuar në toskërishten, ndërsa në ish-Jugosllavi për një ortografi gege, domethënë planifikimi gjuhësor në të dy krahët e kombit po çonte në ndarjen e shqipes në dy gjuhë dhe, rrjedhimisht, në përjetësimin e ndarjes së shqiptarëve në dy kombe. Kjo përçarje i shkonte për shtat Beogradit, i cili qëndronte prapa përpjekjeve që bëheshin në Prishtinë për një gjuhë letrare kosovare. Mirëpo intelektualët atdhetarë të Kosovës dhe të Maqedonisë, duke i kuptuar qëllimet e Beogradit për përçarjen kombëtare të shqiptarëve, vendosën të hiqnin dorë nga projekti për një ortografi gege. Në fillim në Maqedoni (më 1967), gazeta “Flaka e Vëllazërimit” filloi të zbatonte drejtshkrimin e projektit të ortografisë që sapo qe botuar në Tiranë. Fill pas këtij hapi, në prill 1968 u mblodh “Konsulta e Prishtinës”, e cila mori vendimin për përdorimin e “gjuhës letrare të vendit ëmë”, dmth. të gjuhës zyrtare. Duke pranuar gjuhën zyrtare të shtetit amë, shqiptarët e Jugosllavisë iu drejtuan gjuhës si mjet për të pohuar identitetin kombëtar të tyre. Por me këtë akt gjuha zyrtare e shtetit shqiptar ngrihej de facto në statusin e gjuhës letrare të përbashkët për gjithë kombin, dmth. në gjuhë standarde, që ka si atribut kryesor të sajin karakterin gjithëkombëtar.

Vendimi i Prishtinës sikur e zgjoi nga gjumi Tiranën, ku deri atëherë, siç vëren gjuhëtarja amerikane Xh. Bajron, nuk ishte menduar për këtë gjë. Në këto rrethana, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë propozoi thirrjen e një konference gjuhësore mbarëkombëtare, por nga instancat eprore u vendos të mbahej një Kongres. Kështu, pas një pune të madhe përgatitore, më 20 nëntor 1972 u mblodh në Tiranë Kongresi i Drejtshkrimit, në të cilin morën pjesë 87 delegatë – gjuhëtarë, historianë, studiues të letërsisë, shkrimtarë, veprimtarë të arsimit dhe mësues të gjuhës shqipe – nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe nga arbëreshët e Italisë. Pas pesë ditëve, gjatë të cilave u mbajt referati i Androkli Kostallarit dhe u dëgjuan 119 kumtesa (përveç diskutimeve në seancat dhe në seksionet), më 25 nëntor “u miratua njëzëri” dhe u nënshkrua Rezoluta e Kongresit, e cila shpalli se “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të njësuar…”, që “përdoret sot pothuajse nga të gjithë shqiptarët brenda e jashtë Republikës Popullore të Shqipërisë”.

Kongresi i Drejtshkrimit, si një kuvend i madh mbarëkombëtar, nuk bëri gjë tjetër veçse sanksionoi kombëtarisht vendimin e marrë në Prishtinë. Falë këtij hapi, nga një komb me tri variante letrare, shqiptarët u bënë me një gjuhë letrare të përbashkët, duke hyrë në radhën e kombeve të qytetëruara. Rëndësia e këtij vendimi historik është se, duke i prerë rrugën përçarjes gjuhësore, ruajti njësinë kombëtare, por edhe krijoi kushte për lehtësimin e komunikimit midis gjymtyrëve të shpërndara të kombit. Të gjitha kontestimet ndaj tij, ashtu si dikur ato ndaj Kongresit të Manastirit, mbeten si provë se në rrugën për lëvrimin dhe lartësimin e shqipes është dashur të përballohen pengesa e kundërshtime si nga qarqe të huaja, edhe nga qarqe e individë brenda vendit. Por, pavarësisht këtyre, gjuha shqipe ka ecur përpara, duke u bërë gjuhë e një kulture të zhvilluar, që përballet denjësisht me gjuhët e kombeve të zhvilluara të botës.

Pa një alfabet të përbashkët dhe pa gjuhën e shkruar të njësuar, shqiptarët do të ishin ndarë të paktën në dy kombe. Shmangja e kësaj katastrofe është meritë e këtyre dy kongreseve, që vendosën për kapërcimin e gjendjes së shumë alfabeteve dhe më pas të tri varianteve letrare. Prandaj kombi u përulet me mirënjohje të thellë të gjithë atyre që morën këto vendime historike, falë të cilave sot i prezantohemi Europës dhe botës si një komb i ndarë prej saj në gjashtë shtete, po me një gjuhë të vetme letrare, që do të ruajë njësinë tonë kombëtare dhe që në Europën e bashkuar do të ngjizë pjesët e ndara  të kombit.

Për rëndësinë që kanë për kombin tonë këto kongrese, mendojmë se në nderim të tyre dhe të pjesëmarrësve në to, data 22 nëntor (kur përfundoi Kongresi i Manastirit dhe kur Kongresi i Drejtshkrimit zhvillonte punimet) meriton të shpallet nga dy shtetet tona si “Dita e Kongreseve” dhe të kremtohet si festë kombëtare.